1 Nisan, tüm dünyada editörlerin en çok çekindiği günlerden… Uluslararası ajanslardan bilimsel dergilere dek her tür kaynaktan “şaka” diye uydurma haberler gelebiliyor. Türkiye ve dünyada medyayı kandıran 1 Nisan haberlerinden 10’unu seçtik.
Sizce 1 Nisan haberleri, medyanın hoş bir geleneği mi? Yoksa interneti kirleten ve gazetecilik etiğine aykırı olan bir pratik mi? Tek soruluk anketimizin sonucu, haberin sonunda…
1. ABD hazinesi soyuldu
Avrupa’dan Amerika’ya ve dünyaya yayılan 1 Nisan şakalarının kökeni tam olarak belli değil. Fransa’nın 16. yüzyılda Gregoryen takvime geçişiyle birlikte bu ülkede yılbaşının bahar yerine 1 Ocak’a kaydırıldığı, bunu hemen uyum sağlayamayanlar alay konusu olunca bu geleneğin doğduğu sanılıyor.
Tarihte belgeli en eski 1 Nisan şakası 17. yüzyılda İngiltere’de kaydedilmiş olsa da bunun gazetelerde de yaygınlaşması 20. yüzyılın başına rastlıyor. Alman gazetesi Berliner Tageblatt 1905 yılı 1 Nisan’ında, “hırsızların ABD Hazinesi’nin altına tüneller kazıp tüm gümüş ve altın rezervlerini çaldığını” bildirmişti. Şaka amaçlı bu haber, söz konusu gazete üzerinden birkaç günde tüm Avrupa ve ABD basınına yayılmıştı.
2. Spagetti hasadı
1 Nisan şakaları 20. yüzyıl ortasında Batı’daki gazetelerin yanı sıra televizyon ve haber ajanslarında da artık bir gelenek hâline geldi. BBC, 1 Nisan 1957’de, İsviçre’de o yıl “spagetti zararlısının büyük ölçüde ortadan kaldırılması sayesinde son derece bereketli bir spagetti hasadı” yapıldığını bildirdi. Mizansenlerle süslenen bu televizyon haberi, elbette bir şakaydı.
3. San Serriffe seyahat eki
İngiltere’nin saygın gazetelerinden The Guardian, tarihinin en başarılı 1 Nisan şakasını yaparken işi bir adım öteye taşımıştı. Gazetenin 1 Nisan 1977’te yayımladığı 7 sayfalık seyahat eki, “San Serriffe” adında hayali bir ülkeyi tanıtıyordu. İsmi çentiksiz yazı tipi ‘sans serif’e gönderme yapan bu ülkeyle ilgili ayrıntılı bilgilerin yanı sıra bir harita da söz konusu ekte yer almış, hatta aynı espriyle gazeteye ücretli ilanlar bile alınmıştı.
4. Nixon’ın başkan adaylığı
ABD’nin en saygın yayınlarından olan kamu radyosu NPR, 1992’nin 1 Nisan’ından sansasyonel bir ses kaydı yayımladı. “Geçmişte yanlış hiçbir şey yapmadım, gelecekte de yapmayacağım” diyerek Beyaz Saray için yeniden adaylığını koyan erkek sesinin, yıllar önce görevden istifa etmek zorunda kalan skandalların başkanı Richard Nixon olduğu haberde bildirilmişti. ABD kamuoyunu şoke eden bu haber de, milyonları aldatan bir 1 Nisan şakasıydı.
5. ABD Özgürlük Çanı’nın satışı
Özellikle 1990’ların ortasından itibaren büyük şirketler de medyada yayımlanan reklamlarında 1 Nisan şakaları yapmaya başladı. Dünyada ilk ve en çok hatırlanan örneklerden biri, Taco Bell firmasının 1996’da ABD’deki gazetelerde yayımlanan ve şirketin tarihi özgürlük çanını satın aldığını açıklayan reklamıydı.
6. Pi sayısı 3’e yuvarlandı
İnternetin yaygınlaşmasıyla birlikte daha küçük yayınların 1 Nisan şakası amaçlı sözde haberleri de zaman zaman tüm dünyada viral olmaya başladı. Bunun ilk örneklerinden biri, ABD’deki New Mexicans for Science and Reason dergisinin, 1998’de yayımladığı haberdi. Haberde, Alabama Eyalet Meclisi’nin Pi sayısının 3,14159 olan değerini yuvarlayıp 3,0 olarak değiştirmeyi kabul ettiği bildirilmişti.
Bu noktada, hem The Guardian’ın seyahat ilavesi gibi üzerinde titizlikle çalışılmış, hem de internetin etkisiyle hızla yayılmış bir başka 1 Nisan klasiğini unutmak mümkün değil: BBC, 2008’de Antarktika’da “uçabilen Adélie penguenlerinin” keşfedildiğini duyurmuş ve şaka haber için bu hayvanları sözde uçarken gösteren sahte bir video bile üretmişti.
7. Pokémon ustalığı
2000’lerde dijital platformlar da 1 Nisan şakacılığını benimsedi. Google 2014’te harita uygulaması üstünde Pikaçu yakalanan küçük bir oyunu tanıttı. Teknoloji şirketi, oyunu kazananın Google’da “Pokémon ustası” olarak işe alınacağını vadetti. Tabii ki sonuçta kimse işe alınmadı ama bu şaka, küresel bir fenomene dönüşen Pokémon Go oyununa ilham verdi.
8. Hayvan çıplaklığına son
Dünyaca ünlü birçok saygın yayın, yıllardır kendi alanlarında 1 Nisan şakaları yapıyor. Mesela National Geographic 2016 yılında Twitter’dan yaptığı açıklamada, bundan böyle çıplak hayvan fotoğrafları yayımlamayacağını bildirmişti. “Hayvanların giysisiz olarak gösterilmesi onların onurunu zedeliyor” diyen bu açıklama da, en çok akılda kalan 1 Nisan şaka haberlerinden biri oldu.
9. Etoo’nun cumhurbaşkanlığı adaylığı
Dünyanın dört bir yanında yapılan 1 Nisan şakalarına Türkiye’deki medya kuruluşlarının da inanıp bunları gerçek gibi haberleştirdiği oluyor. Mesela 2018’de Konyaspor’da forma giyen Kamerunlu futbolcu Samuel Etoo’nun cumhurbaşkanlığına aday olduğu haberi, bir Fransız dergisi kaynak gösterilerek Anadolu Ajansı‘na (AA) yansıyınca neredeyse tüm büyük haber siteleri tuzağa düşmüştü. AA daha sonra bir haber daha yaparak bunun “1 Nisan şakası çıktığını” duyurmuştu.
Uluslararası bir haber ajansının karıştığı vaka da meşhurdur: 1988’de Rus İzvestiya gazetesinin “Maradona, Sovyet Futbol Takımı’na katılıyor” başlıklı 1 Nisan şakasını, Associated Press (AP) ajansı gerçek sanıp tüm dünyadaki abonelerine servis etmişti.
10. AA’nın robot haberi
Haber ajansları bazen tuzağa düştü, ama bazen de kendileri 1 Nisan şakası yaptı. AA, 2016’da kurguladığı “Büyüyebilen robot geliştirildi” haberine inanan Türkiye’deki birçok internet sitesinin bunu gerçek gibi yayımladığını gururla duyurmuştu.
Anketimize katılanların yarısı, ‘Bu gelenek bitmeli’ dedi
Bu haberin sonundaki anket formunda, “1 Nisan şakası olarak yapılan haberleri siz nasıl yorumluyorsunuz?” diye sormuştuk. Sonuç şöyle oldu:
