Röportaj ve söyleşi farkı: Peki “görüşme” (mülâkat) nedir?

“Röportaj” ve “söyleşi” terimleri uzun yıllardır eşanlamlı sanılıyor. Eskilerin “mülâkat” dediği “görüşme” de, sık sık bu iki terimin arasına karıştırılıyor. Oysa gazetecilikte yaygın olarak kullanılan, bilgi alışverişi amaçlı bu iletişim biçimleri farklı amaçlara hizmet ediyor. Söyleşi, röportaj ve görüşmenin farklarına değinirken gazetecilik tekniği açısından bazı püf noktalarını da Journo’nun “Temeller” yazı dizisinde gelin birlikte hatırlayalım.

Birçok Türkçe sözlükte dahi “mülâkat” ve “söyleşi” gibi terimler, “röportaj” ile eşanlamlı gösterilse bile bu doğru değil. Bu ifadelerin her biri arasında belirgin nüanslar var ve kullanım amaçları farklı. Önce doğru tanımları kısaca verelim:

Görüşme (veya eski dilde mülâkat): Belirli bir konuda bilgi edinmek veya bir kişinin düşüncelerini öğrenmek amacıyla yapılan, genelde sorulara verilen cevaplarla ilerleyen bir oturumdur. Genellikle daha resmî bir ortamda gerçekleşir ve sorular önceden belirlenmiştir. Habercilik amaçlı görüşmelerin yanı sıra farklı alanlarda da birçok örneği vardır (iş görüşmeleri, akademik mülâkatlar vb.).

Röportaj: Bir gazetecinin, belirli bir konu hakkında bilgi toplamak ve bir olayın perde arkasını aydınlatmak gibi amaçlarla yaptığı, tanıklığa dayanan derinlemesine habercilik çalışması ve bunun ürünüdür. Birden çok görüşmenin yanı sıra farklı veri kaynaklarını da içerebilecek bu çıktıda, gazetecinin birinci elden gözlemlerine, betimlemelerine, öyküleştirmelerine ve belirli bir ölçüde yorumlarına da yer verilir.

Söyleşi: Bir kişiyle yapılan, genellikle bir sohbet havasında geçen, sıklıkla okura soru-cevap biçiminde sunulan veya bir anlatı içinde, ilgili kişiden bolca alıntı içeren aktarım biçimidir. Tarihte gazeteciliğin yanı sıra sanat ve özellikle edebiyat yayıncılığında da sıkça kullanılan bir içerik biçimidir.

Fransızca “reportage”, İngilizce “feature”

Haber üretim sürecinde yapılan her görüşmenin çıktısı, yayımlanmak zorunda değildir. Yayımlandığında ise bir görüşme, örneğin söyleşi formatında okura aktarılabileceği gibi, bir röportajın parçası da olabilir.

Latince “reportare” (geri taşımak) kökünden evrilen Fransızca “reportage” kelimesi haberleştirme veya haber anlamına gelmekle birlikte, genellikle belirli bir konunun derinlemesine incelendiği içerikler için kullanılıyor. Bu kavramın İngilizce karşılığı, “özel haber” diye de Türkçe’ye çevrilen “feature.” 

Günümüzde “edebî gazetecilik” veya “yavaş gazetecilik” diye nitelenen biçime de denk düşen bu alanda Türkçe en iyi örneklerden bazılarını 1950’lerde veren isimlerden Yaşar Kemal, röportajın yaratıcılık yönüyle düz haberden ayrıldığını vurgulamıştı. Fikret Otyam röportajın “insana dayanan bir anlatım türü” olmasına dikkat çekmiş, Kayıhan Güven ise bu içerik biçimini “Kelimelerle görüntü çizmektir” diye tanımlamıştı. 

Bu bağlamda röportajın, gerektirdiği emek açısından en yoğun gazetecilik faaliyetlerinden ve biçimlerinden biri olduğunu söyleyebiliriz. Zira söyleşinin aksine tek bir kişiyle görüşme (mülâkat) yapmak, iyi bir röportaj ortaya çıkarmak için genelde yeterli olmuyor; bundan çok daha fazlası gerekiyor.

Röportajın türleri ve ‘düz haber’den farkları

Öte yandan röportajı mutlaka bir araştırma ve soruşturma haberciliği olarak görmemek gerekir. Atilla Girgin, kişisel tanıklık odaklı bu gazetecilik biçiminin, ‘düz haber’in aksine kendisini somut olgularla ve delillerle sınırlamayıp öznel deneyimlere de açtığını vurgularken şöyle diyor:

• Soruşturmaya, araştırmaya dayanan yazıda, bir “kanıtlama mantığı” vardır. Araştırmadaki varsayım, elde edilen malzemeyle kanıtlanmalıdır. Böyle bir yazıda, soruşturma, araştırma sonucu sağlanan bilgiler inandırıcı bir biçimde sıralanmalı ve sunulmalıdır. Okur yazıyı okurken, kaleme alanla aynı kanılara varma sürecinden geçmelidir. Okur yazıyı okuduktan sonra da, yazarın sonuçta yaptığı değerlendirmelere katılmalıdır.
• Okur, [röportajda] gazeteciden olayı sadece aktarmasını beklemez; olanaklar ölçüsünde, bu kez de kendisini olayların tanığı yapmasını ister. Gazeteci de, olayların basit bir çözümlemesini aktarmakla yetinemez; tanıklık yaptığı olguların anlamını ortaya çıkaracak, kendi gözlem ve değerlendirmelerini de katacağı bir metin kaleme almak zorundadır. Sonuçta, röportaj olaya sadık ve tam bir tanıklıktır.
• Röportaj, insanlarla ve olaylarla temastır. Röportajcı da, bir kalemin üzerine tutturulmuş bir göz, bir burun ve bir kulaktır. Çünkü röportaj için, görmek, işitmek, hissetmek, yaşamak ve dokunmak gerekir.

“Temel Gazetecilik” adlı kitabında Oya Tokgöz şu röportaj türlerine dikkat çekiyor: Haber röportaj, biyografi röportaj, araştırıcı ve yorumlayıcı röportaj, macera veya kişisel hikâye röportajı, yerel bir durumu anlatan röportaj

Tokgöz’e göre röportajı diğer haber biçimlerinden ayırt eden başlıca özellik, “ters piramit” yerine “düz piramit” tekniğiyle işlenmesidir. Yani haberin girişinde olayın özü ve sonucu değil, gazeteci tarafından öne çıkarılan bir ayrıntısı yer alır. Bu bağlamda röportaj, düz değil, “renkli haber” yazım tarzını benimser.

İyi bir görüşme (mülâkat) nasıl yapılır?

Nihayetinde ister söyleşi isterse röportaj üretecek olsun, bir gazetecinin öncelikle etkin bir görüşme yapması gerekir. Peki bu işin püf noktaları neler?

Dünyanın en eski gazetecilik okuluna sahip Columbia Üniversitesi’nin web sitesinde yayımlanan şu yazıda; haber üretimi sürecinde yapılacak görüşmeler için 4 temel ilke anlatılıyor. Bunları şöyle özetleyebiliriz:

1. İyi bir ön hazırlık yapın: Haber için bir görüşme yapmadan önce, konuyu ve muhatabınızı iyi araştırın. Daha önceki yayınları ve kaynakları bu amaçla kapsamlı bir şekilde tarayın. Ev ödevinizi iyi yaparsanız görüşme öncesinde bağlama hâkim olur, doğru sorular yöneltebilir ve görüşeceğiniz kişiyle daha kolay bir güven ilişkisi kurabilirsiniz.
2. Güven ilişkisi kurun: Başarılı bir görüşme, muhabir ile kaynak arasında kurulan olumlu ilişkiye bağlıdır. Muhabir, kaynağın kendini rahat hissetmesini ve bilgi paylaşmaya istekli olmasını sağlamalıdır. Şeffaf davranın, kurallarda uzlaşın. Bu açıdan özellikle görüşmenin başında yaptıklarınız önem taşır. Görüşme sırasında da, kaynağın arkadaşı değil, bir gazeteci olduğunuzu unutmayın ve daha önce uzlaştığınız kuralları değiştirmesine izin vermeyin. Görüşme sonrasında ise gazetecilik ilkeleri gereği kaynağınızı korumalı, güvenini asla suistimal etmemelisiniz.
3. Doğru soruları sorun: Doğru soru, kaynağın cevap verebileceği, konuyla “alâkasız” bulmayacağı, onu konuşmaya teşvik edecek sorudur. Açık uçlu soruların (örneğin “… konusunda ne düşünüyorsunuz”) yanı sıra belirli bilgileri sorgulayan veya onay arayan kapalı uçlu soruları (örneğin “Bu işin bütçesi ne kadar”) da sorun. Bazen konunun özüne inmek için kaynağın rahatsız edici bulabileceği sorular da sorulabilir. Görüşmeye “tehdit edici” olmayan sorularla başlayıp yavaş yavaş zor sorulara geçebilirsiniz. 
4. Aktif bir dinleyici olun: Görüşme sırasında kaynağı can kulağıyla dinleyin, notlar alın. Sadece söylediği kelimelere değil; ses tonuna, beden diline ve hatta söyleyemediklerini sezdiklerinize de dikkat edin. ABD’de Watergate Skandalı’nı ortaya çıkaran gazetecilerden Carl Bernstein’ın dediği gibi, en iyi muhabirler, aynı zamanda en iyi dinleyicilerdir. 

10 maddede bir haber görüşmesinin akışı

Gazetecinin görüşme sırasında özellikle şu noktalara dikkat etmesi gerekir:

1. Önce kendinizi dürüstçe tanıtın.
2. Görüşmenin amacını ve süresini açıkça belirtin.
3. Bir gazeteciyle görüşme yapmaya alışkın olmayan kişilere, bu görüşmenin içeriğinin nerede ve nasıl kullanılacağını iyice anlatın.
4. Eğer kaynak, haberde isminin kullanılmamasını ister veya verdiği bilgilerin kayıtdışı olduğunu belirtirse gazetecilik standartları uyarınca belirlenen şartlara uyun.
5. Kaynağın cevaplayabileceği spesifik sorular sorun ve yanıt için ona yeterli zamanı tanıyın.
6. Kaynaktan karmaşık veya muğlak cevaplarını açıklamasını isteyin. Bazen sessiz kalmanız da onu daha açıklayıcı olmaya teşvik edebilir.
7. Kaynağın önemli bilgileri ifade etme şekli konusunda şüphe duyduğunuzda veya kaynağınız bunu talep ettiğinde, verilen cevapları tekrar okuyun.
8. Eğer bu kamu yararınaysa cevap alamadığınız soruları tekrarlayın. Ancak nereye kadar ısrarcı olmanız gerektiğini doğru belirlemelisiniz.
9. Görüştüğünüz kişiye ders vermeye kalkmayın ve onunla tartışmaya girmeyin. Kullandığınız her kelimeye, tonunuza ve beden dilinize dikkat edin.
10. Görüşmeyi olabildiğince kısa tutun. Ancak baştan bir zaman sınırı koymamaya çalışın ki istediğinizi alana kadar görüşmeye devam edebilesiniz.

Amerikalı gazeteci Bob Woodward’ın habercilere tavsiyeleri

Son olarak, Watergate Skandalı’nı ortaya çıkaran gazetecilerden bir diğeri olan Bob Woodward’ın, araştırmacı gazetecilik konulu “Masterclass” dersindeki tavsiyelerinden şu püf noktalar da haber üretim sürecinde işinize yarayabilir:

• Her zaman gerçekleri ve onların “elde edilebilecek en iyi doğru versiyonunu” arayın. Bilgiyi özenle toplayın, doğrulayın ve değerlendirin. Hiçbir durumun soruşturulamayacağını varsaymayın. Konfor alanınızdan çıkın ve bilmediğiniz konuları keşfedin, öğrenin. Israrcı, enerjik ve meraklı olun.
• Haberlerinizde kişisel görüşleri dışarıda bırakın, gerçekleri duygulardan ayırın. Güvenilirliği korumak için siyasî taraf tutmaktan kaçının. İyi bir haber çıkarmak için bağımsız olun, iktidar odaklarını sorgulayın. Gücün ve yetkinin kötü kullanımına odaklanın.
• Bilgi toplarken önceliği insan kaynaklarına, yani yapacağınız görüşmelere verin. Olay yerinde araştırma yapmanın değerini de unutmayın. Ayrıca belge edinme ve masa başında inceleme tekniklerinizi geliştirin. Yeni bilgilere açık ve esnek olun çünkü araştırma sürecinde planlarınızı değiştirmeniz gerekebilir. Her zaman en iyi haberi takip edin. Şaşırtıcı olanın peşine düşün.
• Topladığınız tüm bilgileri ve notlarınızı titizlikle düzenleyin, birbiriyle karşılaştırın ve dosyalayın. İlk haber taslağınıza çok değer vermeyin, her gün yazarak haberi geliştirin. Somut ayrıntılar ve etken fiiller kullanın. Araştırma sürecinde ve son düzeltmeden sonra da editörlerden ve meslektaşlarınızdan geribildirim alın. Her zaman kamu yararına öncelik verin ve gerçeği savunun.

İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR:

Gazeteciliğin esasları: 10 maddede nitelikli haberciliğin unsurları

Editör ne iş yapar? New York Times gazetecileri iyi editörlüğün sırlarını anlatıyor

İyi bir yazı nasıl yazılır? Kurt Vonnegut anlatıyor

Haber kaynaklarını çeşitlendirirken gazetecilerin sorması gereken 5 soru

Shannon-Weaver Modeli: İletişimciler için madde madde anlatıyoruz

Haber, kitaba saklanır mı? Efsanevi gazetecinin kararı, etik tartışması başlattı