Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk’ün tam 81 yıl önce hayata gözlerini yumması, sadece yerli basında değil, yabancı basında da önemli yer buldu. Pravda’dan Le Monde’a birçok ünlü gazete bu haberi manşet yaptı veya birinci sayfasında yer verdi. Haber gazetesi “Atamız öldü. Yaşasın Cumhuriyet!” ifadesini kullanırken, Paris Soir gazetesi Fransa dışişleri bakanının şu sözlerine yer verdi: “Kahramanlığı ve dehası ile ülkesinin bağımsızlığını ve kalkınmasını sağlayan Cumhurbaşkanı Atatürk’ün ölümü, takdire şayan bir ülke olan Türkiye için çok büyük bir kayıptır.” 10 Kasım’ın ulusal ve uluslararası medyadaki yansımalarını “Türk ve Dünya Basınında Atatürk” sergisinden sizin için derledik.
Mustafa Kemal Atatürk’ün hayatını kaybettiği haberini ilk olarak İstanbul’da yaşayan vatandaşlar 10 Kasım 1938 sabahı Dolmabahçe Sarayı’ndaki Cumhurbakanlığı forsunun yarıya indirilmesiyle öğrendi. Acı haberin tüm Türkiye’de duyulması ise öğleye doğru çalan sirenler ile oldu.
10 Kasım Perşembe günü çıkan ulusal gazetelerin çoğu bu haberi yıldırım baskı yaparak duyurdu. Zira bu gazeteler normalde akşam basılıyordu. Sabah çıkan ilk baskılarda Atatürk’ün sağlığına dair 18 Ekim’den itibaren düzenli olarak yayımlanan resmi doktor raporları vardı. İkinci baskılar ise ölüm haberiyle beraber matem havasına büründü. Genelde siyah dışında renk kullanılmadı. Birinci sayfalarda büyük boy Atatürk fotoğrafları yer aldı.
Dünya basını da vefat haberini genellikle birinci sayfadan gördü ve başlıklarında Türk ulusunun acısına değindi. Dikkat çeken bir diğer husus, yabancı basının haberlerinde Atatürk’ün ardından cumhurbaşkanı seçilecek olan İsmet İnönü’nün de önemli bir yer bulması oldu.
Cumhuriyet: 10 sayfanın 6’sını Atatürk’e ayırdı
11 Kasım Cuma günü yayımlayan Cumhuriyet gazetesi sayfasında normalde kırmızı olan logosu da dâhil sadece siyah renk kullandı. Mustafa Kemal fotoğrafının üzerinde “Büyük Millî Matemimiz” başlığını kullanan gazetenin ilk sayfasında, Cumhuriyet gazetesinin kurucusu ve başyazarı Yunus Nadi’nin telefonla bildirdiği “Büyük Şefin ölümü önünde” başlıklı yazı da yer aldı. Cumhuriyet gazetesi, o günkü sekiz sayfasının altısında Mustafa Kemal’in hayatına ve son günlerine dair haberlere yer verdi.
Haber: Atamız öldü, yaşasın Cumhuriyet!
10 Kasım 1938 tarihli Haber gazetesi, Atatürk’ün ölüm haberini aynı gün ikinci baskısını yaparak verdi. O gün gazetenin logosu ve tüm başlıkları siyahtı. Tam sayfa Mustafa Kemal fotoğrafının üzerine “Ulu Şefimiz Atatürk bu sabah 9.5 de öldü” başlıklı haberde şu ifadeler yer aldı: “Türk Milleti! En büyük Türk Atatürkün öldü! Onun sonsuzluğa kavuşan büyük ruhu karşısında, aziz emaneti olan Cumhuriyete ebedî bekçi olacağına bir defa daha and iç! Atamız öldü. Yaşasın Cumhuriyet!”
Son Telgraf: Türk milletinin büyük matemi
Son Telgraf gazetesi de ölümü 10 Kasım’da yaptığı ikinci baskı ile duyurdu. “Türk Milletinin Büyük Matemi…” başlığıyla verilen haberde şu ifadeler kullanıldı: “Ulu Önder Atatürk’ü bu sabah kaybettik. Türk milletine bu büyük keder gününde en derin taziyelerimizi sunarız.”
Tan: Babamızı kaybettik
Tan gazetesi 11 Kasım 1938 tarihli sayısında haberi, tam sayfa bastığı Atatürk fotoğrafı üzerindeki “Babamızı kaybettik” manşetiyle duyurdu. “Büyük Şefimiz Atatürk Dün Sabah Hayata Gözlerini yumdu” alt başlığıyla yayımlanan gazetenin ilk sayfasında ayrıca, Tan gazetesinin kurucusu ve başyazarı M. Zekeriya Sertel’in kaleme aldığı “Büyük Matemimiz” başlıklı yazıya yer verildi.
Son Posta: Bütün dünya ağlıyor
11 Kasım 1938 tarihli Son Posta gazetesi “Onun arkasından yalnız Türk yurdu değil, bütün dünya ağlıyor!” başlığını kullandı.
Ce Soir: Kadın erkek eşitliğini getiren lider
Fransız Gazetesi Ce Soir, Atatürk’ün ölümünü “Kemal Atatürk Öldü” başlığıyla verdi. Yeni Türkiye’nin kurucusunun olağanüstü yaşamının, cumhuriyetin kuruluşunun 13. yılı münasebetiyle yapılan coşkulu kutlamalarından kısa bir süre sonra sona erdiğini yazdı. Haberin devamında, Atatürk’ün kaydadeğer bir stratejist general ve tedbirli bir siyasetçi olduğu vurgulandı.
Mustafa Kemal’in yeni cumhuriyetin bağımsız bir şekilde gelişmesi için çalıştığına ve birçok Ortaçağ uygulamasına son verdiğine dikkat çeken Ce Soir, onun kadınların toplum içindeki aşağı durumunu ve harem düzenini ortadan kaldırdığını hatırlattı. Atatürk sayesinde kadınların erkeklerle eşit haklara sahip oldukları ve artık yüksek öğrenim görebilecekleri belirtildi.
Excelsior: Modern Türkiye’nin kurucusu vefat etti
Paris merkezli Excelsior gazetesi “Modern Türkiye’nin kurucusu Kemal Atatürk dün sabah vefat etti” başlıklı haberinde, Mustafa Kemal’in halefi olarak dört cumhurbaşkanı adayı bulunduğunu yazdı. Bunlardan birincisi eski başbakan İsmet İnönü, ikincisi Milli Mücadele’yi yeniden organize edenlerden Mareşal Fevzi Çakmak, üçüncüsü Türkiye’nin Londra Büyükelçisi Fethi Okyar, dördüncüsü ise mevcut Başbakan Celal Bayar.
Le Figaro: Duygu yüklü kalabalık Dolmabahçe’de toplandı
Fransız gazetesi Le Figaro “Cumhurbaşkanı Atatürk’ün vefatı” başlığıyla verdiği haberde, Atatürk’ün 09.05’te vefat etmesinden hemen sonra duygu yüklü bir kalabalığın Dolmabahçe Sarayı’nın çevresinde toplandığını belirtti. Geçici bir süre için Abdülhalik Renda’nın Cumhurbaşkanlığı görevini üstleneceğini haber veren gazete, en kısa zamanda yapılacak seçimlerde en yakın adayın İsmet İnönü olduğunu not etti.
Paris Soir: Kahramanlığı ve dehası ile bağımsızlığı sağladı
Fransız gazetesi Paris Soir “Kemal Atatürk vefat etti” başlığıyla yayınladığı haberde Mustafa Kemal’in Yeni Türkiye’yi yarattığını, padişahı kovduğunu, kadınları özgürleştirdiğini, fesi yasakladığını, milli bir sanayi kurduğunu ve ülkesini radikal bir şekilde dönüştürdüğünü aktardı.
Fransız İçişleri Bakanı Albert Sarraut’nun “Kahramanlığı ve dehası ile ülkesinin bağımsızlığını ve kalkınmasını sağlayan Cumhurbaşkanı Atatürk’ün ölümü, takdire şayan bir ülke olan Türkiye için çok büyük bir kayıptır… Şahsen, onun ölümünden çok derin bir ıstırap duyuyorum” sözlerine yer verildi.
Gazete ayrıca, Türkiye’yi yeniden meydana getiren Atatürk’ün eserini anıtlaştırmak adına başkent Ankara’nın adının “Atatürk” olarak değiştirilebileceğini iddia etti.
Pravda: Dünya tarihinin en büyük liderlerinden
Yugoslavya’nın resmî gazetesi Pravda, tarihi haberi, “Türkiye Cumhuriyet’inin büyük şefi Kemal Atatürk dün sabah vefat etti” başlığıyla duyurdu. Haber, Atatürk’ün son gecesinden detaylar aktararak başlıyor. 9 Kasım gecesi Mustafa Kemal’in ateşinin yükseldiğini ve kalbinin de artık hastalığa direnemediğini vurgulayan gazete, Atatürk’ün son gecesinde kız kardeşinin yanında olduğunu belirtiyor. Celal Bayar’ın Atatürk’ün yanına gitmek için Ankara’yı terk ederek İstanbul’a doğru yola çıktığı ve Fethi Okyar’ın da hâlihazırda Atatürk’ün yanında olduğu aktarıldı.
Gazete, Avrupalı güçlerin eski Osmanlı rejimini yıkımın eşiğine getirdiğini, ancak bir yandan da dünya tarihinin en büyük, en benzersiz liderlerinden biri olan Mustafa Kemal’in ortaya çıkmasına neden olduğunu haberinde belirtti. Atatürk’ün baskılar altında yaşayan ve hep ezilen Türk halkının enerjisini dışa vurmasını ve beklenmedik bir biçimde uyanarak kendi iradesini ortaya koymasını temin ettiği vurgulandı.
* Bu yazının hazırlanmasında kaynak niteliği taşıyan “Türk ve Dünya Basınında Atatürk” isimli koleksiyon kitap sergisi, 17 Kasım Pazar gününe kadar İstanbul’daki Ekavart Gallery’de ziyarete açık olacak. Araştırmacı, yazar ve sosyolog Abdullah Özkan tarafından hazırlanan ve birçok kütüphane ile arşivde yer alan yüzlerce gazetenin taranmasıyla derlenen sergide, Kurtuluş Savaşı ve Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan, Atatürk’ün ölümüne kadarki sürecin basına yansımaları tam sayfa örnekler üzerinden sunuluyor. Sergide özgün dilinde ve ilk baskı kalitesinde tıpkıbasım bir Nutuk ile “Atatürk Albümü” başlıklı bir fotoğraf koleksiyonu da yer alıyor.
