Cepheden cepheye koştuğu günlerde bile okumaktan vazgeçmeyen Mustafa Kemal Atatürk’ün binlerce kitabı vardı. Sayfalarını işaretlediği, üstüne notlar aldığı 195 kitabın konularını ve dillerini inceledik. Ulu Önder’i, “doğum günüm” dediği 19 Mayıs’ta, ufkunun genişliğini gösteren bu kitaplarla anıyoruz.
Selanik’teki çocukluğundan, Manastır’daki gençlik çağına; ardından Libya’dan Çanakkale’ye, Kafkasya’dan Filisten’e uzanan savaş yıllarına, sonrasında İstanbul’a, Samsun’a, Ankara’ya…
Okuma tutkusuyla bilinen Mustafa Kemal Atatürk, 57 yıllık yaşamı boyunca elinden geçen binlerce kitabın kuşkusuz pek azını yanında taşıyabilmişti. Buna rağmen bugün Anıtkabir Müzesi Kitaplığı’nda 2.151 adet, Çankaya Köşkü Kitaplığı’nda 1.741 adet, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde 102 adet, Samsun Gazi İl Halk Kütüphanesi’nde 3 adet kitabı var.
Atatürk kaç kitap okudu?
Atatürk bu 3.997 kitaptan hangilerini okumuştu? Hangilerini okuma fırsatı bulamamış yahut onlara ancak hızlıca bakabilmişti? İşaretleyip notlar aldığı kitapları okuduğundan şüphe duyulamayacağına göre bu eserleri inceledik. Atatürk’ün hangi konularda ve dillerde kitaplar okuduğunu bu 19 Mayıs’ta anlamaya çalıştık.
Bu incelemede Anıtkabir Müzesi Kitaplığı’nda listelenen kitapları esas aldık (Anıtkabir’in resmi sitesi son günlerde bazı tarayıcılarda gizlilik uyarısı veriyor). Bu kitaplarda Atatürk bazen sayfa kenarlarına “xxx” veya “ç.müh.” (çok mühim) gibi notlar düşerek cümlelerin önemini belirtiyor, bazen renkli kalemlerle altlarını çiziyordu. Anıtkabir sayfasında, her bir kitaptaki not ve işaretlere dair bir sütun da var.
Üstteki grafik, Atatürk’ün yaşamında (1881-1938 arası) yayımlanmış ve onun tarafından işaretlenmiş kitapların konu ve dil dağılımını gösteriyor.
Alttaki grafik ise 1881 öncesinde yayımlanan kitapları kapsıyor.
Atatürk en az 5 dilde kitap okurdu
Atatürk’ün işaretleyip not aldığı bu kitapların 121’i Fransızca, 56’sı Türkçe, 8’i İngilizce, 2’si İtalyanca ve 1’i Almanca.
Atatürk en çok tarih kitabı okurdu
Atatürk’ün okuduğu kitaplarda en sık rastlanan konular şöyle: 101 tarih, 20 dil, 8 edebiyat, 8 sözlük ve 7 siyaset bilimi.
Tarih kitaplarının birçoğu genel tarih alanında. Türk-Osmanlı tarihi, Yakın Doğu tarihi, antik tarih ve Avrupa tarihinin yanı sıra Uzakdoğu tarihiyle ilgili bir kitabı da Atatürk işaretlemiş.
Yayın yıllarında ağırlık son dönemde
Kitapların yayın tarihine baktığımızda ağırlığın Cumhuriyet sonrası dönemde olduğunu görüyoruz. 195 kitabın 68’i, 1925-1935 döneminde basılmış.
Kütüphanede işaretli en eski kitap ise Fransız yazar Jean-Antoine Guer’in 1747’de yayımlanan “Moeurs et usages des Turcs, leur religion, leur gouvernement civil, militaire et politique” (Türkler’in gelenek ve görenekleri, dinleri; sivil, askeri ve siyasi yönetimleri) adlı eseri. Atatürk bu kitabın ilk cildinin 2. ve 3. sayfalarını işaretlemiş.
Montesquieu’dan Güney Kutbu’na uzanan bir ufuk
Yayın tarihi olarak en eski kitaplar arasında, Atatürk’ün milli egemenlik ve hukukun üstünlüğü bilincini şekillendiren Montesquieu gibi yazarların eserlerini de görüyoruz.
İşaretlediği kitaplar, Atatürk’ün ufkunun genişliğini de gösteriyor. Henry Binder‘ın 1887 tarihli “Kürdistan’da” adlı kitabı gibi yakınlardan, Okyanusya ve Güney Kutbu gibi çok uzaklara varan bir vizyon bu.
Atatürk’ün işaretlediği kitapların neredeyse tamamı, döneminin en saygın akademik ve bilimsel akımlarına dâhil.
1930’larda İngilizce okuduğu James Churchward imzalı “Kayıp Kıta Mu” kitapları da o dönemde bilime aykırı bulunmuyordu. Churhward’ın iddiasının aksine Büyük Okyanus’ta batan kayıp bir kıta olmadığı ancak 1940’lardan itibaren yeni teknikler sayesinde ispatlanabildi.
Edebiyatın çeşitli dallarında eserler ve imzalı kitaplar da var
Özel kitaplıkta 42 adet Türk romanı ve hikâyesi ile 121 adet Fransız edebiyat eseri yer alıyor. 127 Türk şiir kitabı, 46 Türk tiyatro eseri de var.
Farklı dillerden birçok kitap; yazarı, çevirmeni ya da yayıncısı tarafından Atatürk’e imzalı olarak armağan edilmiş (İsmet İnönü ve Fevzi Çakmak gibi).
Atatürk’ün en çok işaretlediği 5 kitap
Tüm bu eserler arasında 20’den fazla sayfanın Atatürk tarafından işaretlendiği ve/veya not alındığı kitaplardan 5’i şunlar:
Doğu Halklarının Antik Tarihi
Özgün Adı: Histoire ancienne des peuples de l’Orient
Yazar: Gaston Camille Charles Maspéro
Türü: Doğu Tarihi
Dili: Fransızca
Yayın Yılı: 1895
Doğuşundan Günümüze Osmanlı İmparatorluğu Tarihi
Özgün Adı: Histoire de l’empire ottoman depuis son origine jasqu’à nos jours
Yazar: Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall (Almanca’dan çeviri)
Türü: Osmanlı Tarihi
Dili: Fransızca
Yayın Yılı: 1895
Antik Tarih
Kitap Adı: Histoire de l’antiquité
Yazar: Eduard Mayer
Türü: Antropoloji
Dili: Fransızca
Yayın Yılı: 1912
Tarih Öncesi İnsanlık
Özgün Adı: L’humanité préhistorique
Yazar: Jacques Jean Maris de Morgan
Türü: Antropoloji
Dili: Fransızca
Yayın Yılı: 1924
Güney Kutup Bölgesi
Özgün Adı: Régions polaires australes
Yazar: Maurice Zimmermann ve Paul Privat-Deschanel
Türü: Coğrafya
Dili: Fransızca
Yayın Yılı: 1930
Kapsamlı veriler dijital ortamda kamuya açılmalı
Sonuçta, Atatürk’ün okuduğu kitaplara dair bugüne dek birçok çalışma yapıldı. Hatta okurken not alıp altını çizdiği yerlerin günümüz Türkçesi ve özgün biçimleriyle yazımlarını da içeren 24 ciltlik bir eser bile mevcut.
Bununla birlikte Atatürk’ün okuduğu kitaplara dair kapsamlı ve eksiksiz verilerin, yüzlerce liraya satılan kitaplarda değil, çevrim içi ortamda herkese açık bir biçimde yayımlanması gerektiğini düşünüyoruz.
Bu görselleştirmeleri oluştururken hazırladığımız tabloyu da, bu yönde küçük bir katkı olarak Journo takipçileriyle paylaşıyoruz:
İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR – HARF DEVRİMİ’NDEN 93 YIL SONRA GAZETELERDE TİPOGRAFİ
