“Trump öldü, yardımcısı acilen Beyaz Saray’a çağrıldı, İran’a saldıracaklar gibi… Rusya, AB ve Çin’de acil durum ilan edilmiş…” Dün akşam sosyal medya bu iddialarla çalkalandı. ABD ve Avrupa’da ana akım medya sakindi. Türkiye’de ise ‘son dakika’lar havada uçuştu. Tüm bu komplo teorilerinin güç aldığı psikolojik kavrama “apofeni” deniyor.
Dünyada dün akşam yaşanan bir dizi gelişme sosyal medyanın hep aradığı malzemeyi fazlasıyla sağlamıştı. ABD Başkan Yardımcısı Mike Pence nedeni belirtilmeksizin Beyaz Saray’a çağrılmıştı ve ABD Başkanı Donald Trump saatlerdir tweet atmıyordu.
“Trump ölmüş” iddiaları bir süre sonra “ABD İran’a saldıracak” ile değiştirildi. Öyle ki Türkiye’de dün en çok yapılan Google aramalarından biri “Trump” oldu. Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in bir denizaltı kazasının ardından programını değiştirmesi ve Avrupa Komisyonu seçimlerinin curcunası buna eklenince, sosyal medyada “mükemmel fırtına” oluştu.
ABD’de de komplo teorisyeni hesaplar hemen harekete geçti ama ana akım medya muhtemelen sadece Türkiye’de hiçbir yeni bilgi edinmeden bu iddialar havuzuna atladı. Gerçi İran gerginliği hâlâ sürüyor ama dün akşam yaşananların Türkçe sosyal medyada iddia edildiği gibi bir “büyük resimle” ilgili olmadığı artık netleşmiş durumda.
Şizofreninin başlangıç aşaması: Paranoya ve pareidolia
Birbiriyle ilgisiz şeyler arasında bağlar kurup asılsız anlamlar çıkarmaya psikiyatride “apofeni” (orijinali Apophänie) deniyor. Alman psikiyatrist Klaus Conrad bu kavramı, 1958’de yayımladığı akademik makalede ortaya atmıştı. Şizofreninin başlangıç aşamalarının anlatıldığı makaledeki kavram, Antik Yunanca “var olur gibi görünmek” anlamına geliyor.
Apofeninin en bilinen türlerinden biri olan “pareidolia,” rastgele fiziksel şekillerde anlamlı ifadeler görmek diye açıklanıyor. Mars’taki taşlık alanda bir insan yüzü veya ekmeğin kızarmış kısmında Hz. İsa sureti görmek gibi…
İstatistik bilimindeki “Tip 1” hatası da bir apofeni örneği sayılıyor. “Yanlış pozitif” de denen bu kavram, bir veri seti içinde aslında var olmayan bir örüntü olduğunu iddia etmek diye özetleniyor.
Anlamsız gürültü içinde örüntü bulmak
Sözde bilimsel yaklaşımlara karşı ABD’de kurulan Şüpheciler (Skeptics) Derneği’nin başkanı, Amerikalı bilim tarihçisi Michael Shermer bu kavramla bağlantılı olarak “örüntücülük” (patternicity) sözcüğünü yaratmıştı. Bu sözcük, “anlamsız gürültü içinde anlamlı örüntüler bulma eğilimi” diye tanımlanıyor. Bu durum klinik vaka haline gelirse “paranoya” diye niteleniyor.
Tüm bu kavramlarla ilişkili bilişsel süreçlerin medyayı da ilgilendiren en önemli araştırmalarından bazılarını Nobel ödüllü psikoloji ve ekonomist Daniel Kahneman ile çalışma arkadaşı Amos Tversky yapmıştı.
İki bilim insanına göre dün akşam Türkçe sosyal medyada yaşanan ve ana akım medyaya “son dakika” uyarılarıyla yansıyan türden gelişmeler, insanların kullandığı höristiklerdeki (buluşsal kısayol) “temsiliyetçi” özelliğe denk geliyor.
Belirsizlik altında olasılıklar
Bir yargıda bulunurken veya karar verirken zihnimizin başvurduğu basit kurallara höristik deniyor. Temsiliyetçi höristik ise “belirsizlik altında bir olayın gerçekleşme olasılığı ile ilgili çabucak vardığımız yargı” anlamına geliyor.
Binlerce sosyal medya kullanıcısı dünkü belirsizlik sürerken şu ilgisiz olasıklıkları bir araya getirmiş olmalı: “ABD Başkan Yardımcısı acilen çağrıldı, nedeni açıklanmıyor, dünyanın geri kalanı da teyakkuzda, demek ki çok önemli bir şeyler oluyor; Trump öldü, İran’a saldıracaklar.”
Sosyal medya tüm dünyada komplo teorilerinin yayılmasını hızlandırıyor, zaman zaman “kitlesel histeri” diye nitelenebilecek durumlar yaratıyor. Dün örneğin ABD’de de hemen tüm “noktaları birleştiren” YouTube videoları üretiliverdi, hatta bir tanesinin başlığı tam da Türkçe tweet’lerde görüldüğü gibi “Dünyada bir şeyler oluyor” idi. Herkesin güvenebileceği bir ana akım medyanın yokluğu ise belki de en çok Türkiye’de kendisini belli etti.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR – SOSYAL MEDYA DELİRTMİYOR, ORADA İYİLEŞMEYE ÇALIŞIYORUZ
