Türk Dil Kurumu’nun yayımladığı Güncel Türkçe Sözlük’ün son (On birinci) baskısını hazırlayanlar arasında yer alan gazeteci Hasan Safa Tekeli, haber diline ilişkin uyarıları ve önerileri, Journo okurları için yazdı.
Dünyanın neresinde olursa olsun gazeteciler, hangi dilde yazıyorlarsa o dilin kurallarına uymaya olabildiğince özen gösterirler. Yansız bir bakış açısıyla yazdıkları ve yalnızca gerçek bilgiye dayalı haberleriyle her gün kamuoyunun vitrininde yer aldıklarının farkındadırlar. O yüzden, haberlerinin doğruluğunun yanı sıra yazdıkları dilin kuralları yönüyle de kamuoyunun ilgisiyle karşı karşıyadırlar.
Elbette her gazetecinin dil bilgisi kurallarını ayrıntılı biçimde bilmesi olanaksız. Böyle kesin bir koşulun istenmesine de gerek yok, ama her gazeteciden, en azından yazdığı dili doğru kullanmaya özen göstermesi de beklenir. Öte yandan, doğası gereği gazeteci, merak dürtüsünden ötürü herhangi bir dilbilgisi kuralının nedenini sorgulamadan edemez. Söz gelimi, bitişik yazılan bir sözcüğün neden ayrı yazılmadığını, bunun kuralının anlamını ve mantığını, kendince değerlendirmeye ve arkadaşlarıyla veya meslek büyükleriyle konuyu ele almaya başlar. Burada kritik eşik, “Bence” sözündedir. Genellikle “Bence böyle olmalı/yazılmalı” ya da “Bunun mantığı yok” diye görüş belirtilen tartışma iyi niyetlidir ama sonuç vermez; tek yararı dil konusuna duyarlılık gösterilmesidir.
Oysa biz gazeteciler, çoğu haber ve yazıda zamanla da yarışırız. Bu da haberi “aceleye getirme” riskini de beraberinde getirir. Bu riski ortadan kaldırmanın yolu yazdığımız dile hâkim olmaktan geçer. Bu da bize haberi daha kolay yazma avantajını sağlar. Yanlışlardan kaçınmanın bir yöntemi ise sözlüklerle aramızın iyi olmasıdır. Bir sözlüğü asıl kaynak olarak benimsemek ve bir-iki sözlüğü başvuru/karşılaştırma amacıyla kullanmak doğru bir yöntemdir. Söz gelimi Journo ve birçok medya kuruluşu, Türk Dil Kurumu’nun Güncel Türkçe Sözlüğü’nü asıl kaynak olarak kabul etmektedir. Bunun yanı sıra Dil Derneği’nin Türkçe Sözlük ara-bul sayfası ile Kubbealtı Lugatı da başvuru/karşılaştırma ile Osmanlı Türkçesi için kullanılabilir. Bu üçlünün genel ağ (Internet) sayfaları ile cep telefonu uygulamaları haber yazarken her an bakabilmek amacıyla açık tutulabilir.
Bu girişten sonra, Journo’nun da haberlerde dilin kullanılmasına ilişkin çalışmalara yer vermesinden cesaret alarak, uzun yıllar gözlemlediğim ve 20 yıl önce kullanıma sunulan, haber yazmayı daha kolay ve anlaşılır kılacak uyarı ve önerilere göz atabiliriz:
“OLAN”, “OLDUĞU”, “OLDU”, “OLARAK”
Bu sözcükler, haberde bir cümle içinde birkaç kez kullanılabilmektedir. Bazı kullanımlarda, Türk dilinin zenginliğinden yararlanılarak şu seçenekler değerlendirilebilir:
- “Önemli olduğu” yerine “önem taşıdığı” (Önem arz ettiği yerine de önem taşıdığı)
- “Gerek olduğu” yerine “Gerek duyulduğu”
- “Heyecanlı olduğunu” yerine “Heyecan duyduğunu”
- “amaçlarının … olduğunu belirterek,” yerine; “… amaçladıklarını belirterek,” diye düzenlenebilir.
- “Toplanacak olan”, “gerçekleştirilecek olan,” “sürecek olan”, “gelecek olan,” “yapılacak olan” gibi kalıplardan “olan”lar kullanılmadığında cümlede bir eksiklik görülmeyecektir.
“-NİN” eki
- “…kültür turizminin yapıldığı bölgelerde…” yerine; “…kültür turizmi yapılan bölgelerde” yazılınca iki ek atılır ve daha kolay okuma sağlanır.
- “…yapılacağının bildirildiği…” yerine; “…yapılacağı bildirilen, (belirtilen, duyurulan)…” diye yazıldığında iki fazla tamlama kullanılmaz.
“ÜZERİNDE” ve “ÜZERİNE”
- “…Caddesi üzerinde”
- “…Alan üzerine yapılan okul”
- “…Karayolu üzerinde…”
yerine;
-
-
-
-
-
-
-
- “…Caddesi’nde meydana gelen trafik kazasında…”
- “… metrekare alana yaptırılan okul…”
- “…Karayolunda…”
-
-
-
-
-
-
“SÜREYLE”
- “…İki hafta süreyle gösterimde kalacak.” yerine; (süreyle sözcüğüne gerek yok)
- “…İki hafta gösterimde kalacak.”
“HALEN DEVAM EDİYOR”
Bu kullanım yerine; “… devam ediyor.” yeterli.
- Orman yangının sürdüğü vurgulanmak isteniyorsa; “…müdahaleye karşın, yangın yayılarak sürüyor.” denilebilir.
- Toplantı uzun sürmüş de “… halen devam ediyor”sa yerine; “toplantı 5 saattir devam ediyor,… sürüyor” diye yazılabilir.
“İLE BİRLİKTE”
“İle birlikte” kullanımından kaçınılmalı. Hele “BERABERİNDEKİ HEYETLE BİRLİKTE” diye hiç yazılmamalı.
“CEZASIYLA CEZALANDIRILDI”
- “…6 yıl hapis cezasıyla cezalandırıldı.” yerine; “…6 yıl hapisle cezalandırıldı.” ya da “…6 yıl hapis cezası verildi.”
- Sanık yakalanır ya da ele geçirilir.
- Bıçak, bomba, çalınan eşya, eroin “yakalandı” değil, “ele geçirildi” diye yazılmalı.
- Kaza ve afet haberlerinde; “… hayvan öldü” yerine “… hayvan telef oldu” demek daha uygun.
“İLERİ BİR TARİH”
Bu kullanım yerine, “Duruşma başka bir tarihe bırakıldı.” ya da “duruşma ertelendi” denilebilir.
“BİR DİZİ ÖNLEM”, “BİR DİZİ OPERASYON”
- “Bir dizi önlem alındı.” yerine “Önlemler alındı.”
- “Bir dizi operasyon gerçekleştirildi.” yerine; “Operasyonlar düzenlendi.”
“GÖZLEM ALTINA”
- “gözaltına alındı” yerine “gözlem altına” yazılmamalı.
“ALICIĞI KILIĞI, MÜŞTERİ KILIĞI”
“Alıcı kılığına giren polis” ya da “Müşteri kılığına giren jandarma” gibi tanımlamalar; belirli bir “alıcı kılığı!” ya da “müşteri kılığı!” söz konusu olamayacağından; bunun yerine; “Alıcı gibi davranan …” diye yazmak yeterli.
“HAKLARINDA DÜZENLENEN EVRAKLARLA”
“Sanıklar, haklarında düzenlenen evraklarla adliyeye gönderildiler.” yerine; “Sanıklar, adliyeye gönderildiler.” yeterli. Üstelik “evrak” çoğul bir sözcük olduğundan, “lar” eki de fazla.
Ayrıca
- “SAHNE ALMAK” yerine; “sahneye çıktı.”
- “AMELİYAT OLDU” yerine; “ameliyat edildi.”
- “TABURCU OLDU” “TAHLİYE OLDU” “TAHRİP OLDU” gibi söyleyişler yerine; “taburcu edildi”, “tahliye edildi” “tahrip edildi” kullanılmalı.
“ESKİ” NEREYE YAZILMALI
“İçişleri eski Bakanı” değil, “Eski İçişleri Bakanı”, “Eski Vali…” diye yazılmalı.
“FOLKLOR EKİBİ” “FOLKLÖR”
“Halkoyunları ekibi” demek daha doğru. Folklor, “Halkbilimi” anlamına geldiğinden, yerinde kullanılmasına dikkat edilmeli. Ayrıca “Folklör” diye hiç yazılmamalı!
“SİT” sözcüğü, herhangi bir tanımlamanın kısaltması olmadığı için, büyük harflerle değil, küçük harflerle yazılmalı. Eski uygarlıklardan izler taşıyan ve koruma altına alınan yerler için kullanılan “sit”, Latince kökenli ve “konum”, “yer”, yapı” anlamlarına gelen bir sözcük. O yüzden “Sit alanı” yerine, “Koruma alanı” ibaresi de kullanılabilir.
- “YILIN İLK BEŞ AYI, İLK YEDİ AYI” gibi yanlış kullanımlar, özellikle ekonomi haberlerinde görülür. Yılın belirli dilimleri “Yılın ilk çeyreği (ilk üç ay), ilk altı ayı” söz konusu olduğunda bu ifadelere başvurulmalı.
- “LONDRA MERKEZLİ” yerine; “Merkezi Londra’da bulunan” yazılmalı.
“AKARYAKIT ÜRÜNLERİ”
“Akaryakıt ürünlerine zam.” yerine; “Akaryakıta zam.”
“ÖĞLEYİN KILINAN CENAZE NAMAZI”
“…’in cenazesi öğleyin kılınan cenaze namazının ardından…” yerine; “…’in cenazesi, öğle namazından sonra…” denilmeli.
“İLE BİRLİKTE”, “İKEN”
- “… gözaltına alınırken, cezaevine gönderildi.” “… belirtirken, … diye konuştu.”
Bu gibi kullanımlardan kaçınılmalı.
“MÜRETTEBAT”
- “4 kişilik mürettebat” yerine; “4 mürettebat” ya da “4 gemi personeli…” denilmeli.
“ÖNCESİ – SONRASI – ARDINDAN”
- “…kampanya öncesinde…” yerine “kampanyadan önce” diye yazılmalı.
“YAPTI… YAPILAN”
- “…asayiş kontrolleri yaptı. Yapılan kontrollerde…” yerine; “…asayiş kontrolleri yaptı. Kontrollerde…”
- “…bir araştırma yaptı. Yapılan araştırmada…” “yaptı. Araştırmada…” yeterli.
“NE, NE DE” OLUMSUZ BİTMEZ
- “Ne Galatasaray ne de Fenerbahçe galibiyeti hak edecek futbol ortaya koyamadı.” değil;
- “Ne Galatasaray ne de Fenerbahçe galibiyeti hak edecek futbol ortaya koydu.” olması gerekir.
“BU ARADA, ÖTE YANDAN”
- Bu ifadeler çok sık kullanılmamalı, kullanıldığında ise doğru ve yerinde olmalı.
- “Öte yandan” ya da “bu arada” ile başlayan bir cümlede “de, da” eki kullanılmamalı. “Öte yandan, İçişleri Bakanı A. da …” değil, “Öte yandan, İçişleri Bakanı A. …” diye cümleye başlanmalı.
“BÜYÜK-KÜÇÜK HARF”
- İlçe, mahalle, köy, coğrafya adlarının yazılışları büyük harfle başlamalı.
- Kitap adları, film adları, eser adları; kongre, sempozyum, panellerin konu başlıklarında her sözcük büyük harfle yazılmalı.
TARİHLERİN ARASI
- “8-9 Ocak tarihleri arasında”: Bu iki tarih arasına başka bir tarihin sıkıştırılmasının olanaksızlığı, artık dikkatlerden kaçmamalı.
- “15-20 Mayıs tarihleri arasında…” yerine, “15-20 Mayıs arasında…” veya “15-20 Mayıs’ta…” yeterli.
- Başında tarih yoksa ay adları küçük harfle yazılmalı.
“ÜCRET” ve “BEDEL”
Mal karşılığı bedel, hizmet karşılığı ücrettir. “Bedava” hoş değil, “ücretsiz” denilmeli.
“ZAMAN BELİRTME”
- Saat belirtiliyor ise “sabah ya da sabaha karşı”, “akşam ya da akşamleyin” diye eklemeye gerek yok.
- “gece geç saatlerde” ya da “sabahın erken saatlerinde” demek pek doğru değil.
“VİRGÜL KULLANIMI” ve bazı “NOKTALAMA İŞARETLERİ”
- “yanı sıra” “ile” “ama” “da” “ise” bağlaçlarından sonra virgül kullanılmamalı.
- İki noktalama işaretinin yan yana kullanılmasından kaçınılmalı.
- Soyadını belirtmediğimiz birkaç sanığın adlarını virgülle ayırırken “Ahmet T.,” gibi bir kullanım yerine, “Ahmet T,” diye yazmak daha uygun.
- Birinci ya da beşinciyi, 1.’inci ya da 5.inci şeklinde yazmak doğru değil.
Haber diline dair son birkaç not
- “Prof. Dr.” “Vali” “Bakan” gibi sıfatların, haberde kişinin adı her geçtiğinde belirtilmesi şart değil.
- Yazılı açıklamada; “söyledi, şöyle konuştu, diye konuştu” gibi ifadeler kullanılmamalı.
- “…şeklinde bağırdı” ibaresi, iyi bir kullanım değil. “…diye seslendi” olarak yazılabilir.
- “diye konuştu” kalıbı da “şeklinde konuştu”dan daha iyi.
- “soru sordu” yerine, “soru yöneltti” daha güzel.
- “amacı ile” yerine “amacıyla” yazmalı. “ile”yi yalnızca özel adlar arasında ayrı kullanmak daha uygun.
- “arazi meselesi” yerine, “arazi anlaşmazlığı” daha açık bir ifade.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR – HABER DİLİ KONUSUNDA DİĞER JOURNO İÇERİKLERİ
