Türkçe yazımı sıkça karıştırılan iki “ki” var. Bunlardan biri sözcüklere bitişik olarak yazılan ilgi eki “-ki”, diğeri ise ayrı bir sözcük olarak yazılan bağlaç ‘ki’dir. İşlevleri farklı olan ki’lerin yazımını birbirine karıştırmamak gerekir. Örneğin “iyiki” değil, “iyi ki” yazılmalıdır. Gelin ki ekinin nasıl yazıldığını Türk Dil Kurumu (TDK) kuralına göre hatırlayalım ve farklı örnek cümlelerle pekiştirelim.
Türkçe cümlelerde “ki” eğer bir sözcüğün ayrılmaz bir parçası değilse ya bağlaçtır veya ilgi ekidir. Bağlaçlar, eş görevli kelimeleri veya önermeleri birbirine bağlayan bir sözcük türüdür ve ayrı yazılır. Bir sözcüğe eklendiğinde bağlantı anlamı veren ilgi ekleri ise bu sözcüğe bitişik yazılır.
TDK yazım kurallarına göre ki’nin yazımı şöyle:
“Ki” ayrı mı bitişik mi yazılır?
- İlgi eki olan ve sözcüklere ulanarak yazılan “-ki”, ünlü uyumlarına uymaz; başka bir deyişle, ulandığı sözcüğün ünlülerinden etkilenerek kalınlaşmaz, yuvarlaklaşmaz, hep “-ki” olarak ulanır. Örnek bir cümle:
Mahmut’unki, babamınki, yarınki, ondaki…
Bazı sözcüklerde, ince yuvarlak ünlülerden sonra yer alan “-ki” ekinin ünlüsü, küçük ünlü uyumuna uyarak yuvarlaklaşır, (ü) olur. Örnek cümle:
bugünkü, dünkü, öbürkü…
2. Bağlaç olan “ki” ise kendi başına bir sözcük olduğundan her zaman ayrı yazılır ve bağımsız bir sözcük olarak kendisinde önceki sözcüklerin ünlülerinden etkilenmez. Örnek cümle:
sandım ki, siz ki, diyorlar ki…
Bir de baktım ki gitmiş; öyle canı yanmış ki ağlamaya başlamış.
Kimi sözcüklerde bu “ki” bağlacı birleşik kalıplaştığından bitişik yazılır, bununla birlikte ünlü uyumlarına yine uymaz:
oysaki, hâlbuki, sanki, mademki, meğerki, geçen yılki, belki…
Şüphe ve pekiştirme göreviyle kullanılan ki sözü de ayrı yazılır:
Zil çaldı mı ki?
UYARI: Doğal olarak alışılmış anlamına gelen “tabii ki” ve bağımlı anlamındaki “tabi ki” ayrı yazılır.
İyi ki nasıl yazılır?
Bu ifadedeki ‘ki’nin bağlaç mı, ek mi olduğunu üstteki bilgiler ışığında ayırt edebiliyorsak “iyi ki” mi, yoksa “iyiki” mi yazmak gerektiğine de kolayca karar verebiliriz.
Doğru yanıt elbette “iyi ki” şeklinde ayrı bir yazımdır. Çünkü bu ifadedeki “ki” kendisinden önceki “iyi” sözcüğünü sonrasında gelen sözcüklere bağlayan bir bağlaçtır ve bağlaçlar ayrı yazılır. Bulunma hâli veya iyelik (aidiyet) bildiren bir ek işlevinde olsaydı bitişik yazmak gerekirdi.
Ek ve bağlaçların yazımı neden karıştırılıyor?
De, da’nın ayrı mı bitişik mi yazılması gerektiği de sıkça karıştırılıyor. “Ki” konusunda olduğu gibi buradaki karışıklık da bağlaç-ek ayrımının yapılamamasından kaynaklanıyor. Öyle ki gazetecilerin de bu tür yazım hatalarını sıkça yaptığını, her ay onlarca haberde ki ve de’nin yanlış yazıldığını görebiliyoruz. Bazı hatalar o kadar yaygınlaştı ki görüştüğümüz uzmanlar özellikle eklerin yazım kurallarının değişebileceği görüşünde.
Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi (AİÇÜ) Türk Dili Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Akif Arslan yapılan imla ve noktalama hatalarının ulusaldan yerele inildiğinde daha da arttığını söyledi. Bunun sebebini eğitim düzeyine bağlayan Arslan, işin eğitimini alan gazetecilerin daha çok sektörde olması gerektiğine dikkat çekti. Yazılan haber metinlerinin haber formatından çıktığını belirten Arslan şöyle diyor:
- De, ki, mi gibi konulardaki dil hatalarından çok daha büyük hatalar var. Noktalamanın, imlanın hiç kullanılmadığı, anlatım bozukluğunun çok fazla olduğu, metindeki tutarlığının, açıklığın çok az olduğu haberleri zaman zaman görüyorum. Sansasyonel olması için başlık ile içerik birbiri ile alakasız. Tamam, sansasyonel olsun ama çok da metin ile başlık kopuk olmasın. Başlığa bakıyorsunuz çok farklı, içeriğe bakıyorsunuz çok çok farklı. Bu sorun da çok fazla var.
- Konuşma dilinin, yazı dilinin formatı birbirinden farklıdır. Yazılan metinlerde konuşma olduğu gibi metne aktarılmış gibi bir hava oluyor. Eğitim düzeyi arttıkça bu tür hatalar azalıyor. Bunun eğitimini görmeyen çok fazla gazeteci var. Adeta eline fotoğraf makinesi alan “Ben gazeteciyim” diyor. Böyle bir sıkıntı var. Yanlarında bunu düzeltecek dil uzmanları da yok. Belki imkânları kısıtlı olduğu içindir, bilemem.
- Gerek yerel basında gerekse ulusal basında Türkçe kurallarını hassasiyetle kullanan gazetecilerin yönlendirici/eğitici görevini üstlenmeleri gerektiğini düşünüyorum. Çekirdekten yetişen gazeteciler de olabiliyor ama bu işin eğitimini alan insanların işin içine girmesi gerekiyor. Sıradan insanlar değil de bu işi gerçekten bilimsel olarak bilen, eğitimini alan, Türk diline hâkim, ciddi anlamda okuyan kişiler yapmalı. Bakıyorsun, okuma alışkanlığı yok ama gazeteci olmuş. Böyle bir şey olmaz ki… Okumayan doğru yazılar yazamaz ki… Özetle eğitimli insanlar bu camiada daha çok yer almalı diye düşünüyorum. Hem okuyup hem gazetecilik fırsatı verilirse çok daha başarılı gazeteciler yetişir. Alaylı ile mektepliyi karıştırmış oluruz.
Bağlaç “ki” ayrı yazılmalı, bulunma veya aitlik bildiren ek olan “-ki” ise bitişik
Kocaeli Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Gencay Zavotçu ise işlevlerinin bilinmemesi nedeniyle özellikle eklerin yanlış yazılmasının, kuralları bile değiştirebilecek kadar yaygınlaştığı görüşünde:
- Örneğin Kocaeli ile ilgili yapılan haberlerde aradaki yardımcı ses yazılmıyor. Bulunma eki ile “Kocaeli’nde” diye yazılmalı. Arada bir yardımcı ses olması gerekiyor, fakat “Kocaeli’de” şeklinde bir yazım yaygın. Sadece haber metinlerinde böyle değil; sunucular, devlet büyükleri de bu şekilde kullanıyor. “Kırklareli’nde” ifadesinde de aynı şey geçerli. Bu sözcüklerin haber metinlerinde günümüzde doğru yazıldığını hemen hemen hiç görmüyorum. Bunun temel nedeni ise dil bilimcilerine danışılmıyor. Zamanla bu ek düşecek gibi görünüyor ama bence doğrusu yazılmalı.
- Ayrı yazılması gereken dahi, bile anlamındaki “de” sözcüğü de bulunma hâliymiş gibi kelimeye bitişik yazılıyor. Bitişik yazılması gereken bulunma hâli ise sık sık ayrı yazılıyor. İnsanlar bu ekin işlevini öğrenememişler. Aradaki farkı birçoğu bilmiyor. Bilmediği için de nasıl yazılacağı şeklinde doğru bir yol izleyemiyorlar. Aynı şeyi “-ki” eki için de söyleyebiliriz. Farsçadan geçmiş olan bağlaç niteliğindeki ki eki aslında ki’den önceki ve sonraki sıfat kısmı arasında bir geçiştir fakat bu “ki” de ayrı yazılması gerekirken bitişik yazılıyor. Zamir olan ya da aitlik bildiren “-ki” eki de birleşik yazılması gerekirken bir bakıyoruz ki o da ayrı yazılıyor.
- Öncelikle gazete sahipleri veya kurumların işin ehli insanlarla çalışmaları gerekir. Bazen bakıyoruz, bu işten hiç anlamayan, bu işin eğitimini almamış insanlara muhabirlik yaptırıyorlar. O insanlar da duydukları gibi, doğrusu nedir hiç araştırmadan bazı ifadeleri alıyorlar, olduğu gibi habere koyuyorlar. Bu da çok vahim hatalara yol açıyor. Tabii ki gazetecilere meslekleri öğretilmez. Bu işi hakkıyla yapanlar var. Gazetecilere haberleri iyi araştırıp öğrenerek ve düzgün cümlelerle, düzgün ifadelerle aktarmalarını önerebilirim.
Ki’nin yazımı için başvurabileceğiniz kaynaklar
AKALIN, Ş. H., vd. Haz. (2012). Yazım Kılavuzu: Türk Dil Kurumu, Ankara, 27. Baskı.
ÇETİNKUŞ, H., Keleş, N. Ed. (2018). Muhabir Habercinin Temel Kitabı, Ankara: Anadolu Ajansı Yayınları, 2. Baskı.
HIZLAN, D., vd. (2008). Yazım Kılavuzu, Ankara: Yeni Gün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık, 8. Baskı.
KALFA, M. (2018). Başlangıçtan Günümüze Türkçede Noktalama, Ankara: Akçağ Yayınları, 2. Baskı.
ÖZÖN, N. (1995). Büyük Dil Kılavuzu, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1. Baskı.
ÖZÖN, N. (1999). Büyük Yazım Kılavuzu, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1. Baskı.
PÜSKÜLLÜOĞLU, A. (1991). Türkçenin Yazım Kılavuzu, İstanbul: ABC Kitabevi, 1. Baskı.
PÜSKÜLLÜOĞLU, A. (2012). Türkçe Sözlük, Ankara: Arkadaş Yayınevi, 1. Baskı.
BÜLBÜL, A. R. (2001). Haberin Anatomisi ve Temel Yaklaşımlar, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 1.Baskı.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR:
De, da ayrı mı, bitişik mi yazılır: Bitmeyen hataları anlamak için yeni deney
