Bir gazeteci olarak değil, turist olarak gittiğim Ukrayna’nın başkenti Kiev’de savaşa tanıklık ettim. Rusya’nın işgali sırasında en çok kullanılan mobil uygulamaları, Ukrayna vatandaşlarına ve Türk gazetecilere sordum.
Rusya-Ukrayna savaşı 24 Mart’ta birinci ayını tamamladı. Savaşta bugüne dek binlerce insan hayatını kaybetti, milyonlarcası göçe zorlandı veya evsiz kaldı. Savaşın ilk ayında yaşamını yitirenler arasında 2 Ukraynalı ve 3 yabancı gazeteci de var.
Rus ordusunun Ukrayna işgali, Kiev’de bir gazeteci olarak değil, turist olarak bulunduğum günlerde başladı. Şahsen en çok kullandığım mobil uygulamalar Telegram, Twitter ve Instagram oldu. Yardımlaşma gruplarına ulaşmak, savaşa dair gelişmelerden haberdar olmak, ayrıca hem ailemle hem de Ukrayna’daki diğer Türkler ile iletişim kurmak için daha çok Telegram’ı ve WhatsApp‘ı kullandım. Kiev’de kaldığım süre boyunca elektrik ya da internet kesintisi yaşamadığım için mobil uygulamalardan aktif bir şekilde yararlanabildim.
Peki Ukrayna’da bu savaşa tanıklık eden diğer siviller ve gazeteciler en çok hangi uygulamaları kullanıyor? Yaşadıklarını akıllı telefonlarıyla dünyaya nasıl aktarıyorlar? Journo için bu sorunun yanıtını araştırırken sosyal medyayı aktif bir şekilde kullanan Ukraynalı sivillerle ve gazetecilerle görüştüm.
Bir çiftçi: “Onlarca uygulama kullanıyorum, bazıları yasaklanmalı”
My Ukrainian Dream adlı Instagram hesabından içeriklerini paylaşan Mark, “Ukrayna’nın özgürlüğü için bilgi savaşında bir gönüllü” olduğunu vurgulayan bir blogger. Rus ordusu çiftçilik yaptığı bölgeye yaklaşınca Polonya’ya sığınan Mark, yakın bir zamanda Ukrayna’ya dönmeyi düşünüyor.
View this post on Instagram
iPhone kullanan Mark, telefonunda onlarca uygulamanın kurulu olduğunu belirtiyor. En sık kullandığı uygulamalardan bahsederken savaş alanından gelen görüntüleri VN ile düzenlediğini vurguluyor.
İçerik oluşturmak için Mark’ın kullandığı uygulamalar Tod, Facebook, Instagram, YouTube ve TikTok.
Mark’ın haberleşmede tercihleri Telegram, Vkontakte (VK) ve Viber.
Bu uygulamalardan bazılarının Rusya merkezli olması dolayısıyla Mark aslında bunların “Ukrayna’da yasaklanması gerektiğini” düşünüyor.
Bir doktor: “Çok ölüm gördüm ama bu savaş şok etkisi yarattı”
Instagram’dan ulaştığım bir diğer isim olan Viktor Hunka ise başkent Kiev’de görev yapmayı sürdüren bir hekim. Kulak-burun-boğaz uzmanı olarak görev aldığı sırada savaşın içinde kendisini bulmuş. Daha önce meslek hikâyelerini anlatmak için kullandığı Instagram hesabında artık savaş anılarını paylaşıyor. Sivil halkın yaşadıklarını fotoğraflarla ve videolarla aktaran Hunka, mesleği gereği pek çok kaza ve ölüm görmüş olduğu hâlde savaşın kendisini şoke ettiğini söylüyor.
Demokrasi ve adaletten yana olması gereken bu dönemde ırkçılık, tecavüz ve diğer savaş suçlarıyla karşılaşmaktan utanç duyduğunu vurgulayan Hunka, en çok hangi mobil uygulamaları kullandığını sorduğumda Instagram, Facebook ve TikTok cevabını veriyor.
Hunka, “Melekler gibi şeytanlarla savaşıyoruz, bunu bütün dünyanın duyması gerekiyor” diye ekliyor.
Psikoloji öğrencisi Zoryana Sidorenko, savaşın ilk günlerinde, Kiev yakınlarındaki İrpin’in cephe hattına dönüşmesiyle birlikte, yaşadığı bu yerleşimde 9 gün boyunca ailesiyle birlikte mahsur kalmış. Linkedln üzerinden iletişime geçtiğim Zoryana, kendi kendine örgütlenen bir sivil toplum girişimi olan “Donbas Göçmenleri” adlı gruba üye olarak savaş kurbanlarına destek veren bir gönüllü.
Zoryana’nın en sık kullandığı mobil uygulamalardan biri, Telegram’ın yanı sıra, yaklaşan hava saldırılarını sivillere bildirerek önlem almalarını sağlayan Air Raid. Zoryana; Buça Gostomel, Vorzel ve Borodyanka gibi yerleşimlerdeki tahliye işlemleri için de Donbas Göçmenleri olarak mobil uygulamaları tercih ettiklerini söylüyor. Temelde insanlarla iletişim kurmak ve paylaşım yapmak için popüler sosyal ağları kullandığını da aktarıyor.
24 Şubat’ta yaşanan Rus bombardımanlarının ardından Ukrayna’daki Ajax Systems şirketi yeni bir “hava alarmı” uygulaması geliştirdi. Povitryana Trivoga adlı bu uygulama da 24 Mart itibarıyla 4 milyonun üzerinde indirilmiş durumda.
Herhangi bir tehlike durumunda vatandaşların telefonlarına siren sesi bildirimi gönderen uygulama, Ukrayna genelinde kullanılabiliyor. Kullanıcılar uyarı alacakları bölgeleri seçebiliyorlar. Özellikle şehir merkezinden uzakta, kırsal bölgelerde yaşayan ve bu nedenle sirenleri duymayan insanlar için bu uygulamanın çok faydalı olduğu belirtiliyor.
Yabancı pek çok gazeteciye de ulaşmaya çalıştım ancak maalesef çoğu geri dönüş yapmadı. Kiev yolculuğuma başlamadan önce iletişime geçtiğim bağımsız gazeteci Deniz Berktay ise bu süreçte dirsek temasımı sürdürdüğüm isimlerden biri oldu.
Türk gazeteciler Ukrayna’da hangi uygulamaları kullanıyor?
Uzun yıllardır Ukrayna’da bağımsız gazetecilik yapan Deniz, yaşanan sürecin en başından beri Kiev’den gelişmeleri bildirdi. Deniz’in Obolon’da başlayan serüveni en son Vinnitsa’ya gitmesiyle devam etti. Kiev’de internet bağlantısının hiç kesilmemesi sayesinde telefonunu aktif bir şekilde kullanabildi.
Türkiye’deki medya kuruluşlarına bağlı çalışan Türk gazeteci meslektaşlarımın talebi üzerine onların cevaplarını anonim olarak aktaracağım. “Ana akım” medyaya bağlı olan 5 gazeteci Ukrayna savaşını yerinde izlerken en çok Telegram, Uber, Instagram ve Twitter gibi uygulamaları sıklıkla kullandıklarını söylediler.
Yaptığım görüşmelerde WhatsApp cevabını oldukça az almış olmam da beklemediğim bir sonuç oldu açıkçası. Yayın yapan bir gazeteci ise canlı yayın yapmak için DMNG veya MoJoPro uygulamalarını kullandığını belirtti.
Savaş sürecinde yüzlerce insan farklı uygulamaları farklı amaçlar doğrultusunda kullandı. Bazıları haber almak, bazıları tanıdıklarıyla iletişim kurmak, bazılarıysa yaşadıklarını kamuoyuna aktarmak için sosyal medyayı tercih etti.
Türkiye’den Ukrayna’ya giden serbest gazetecilerden Nevşin Mengü’nün Twitter ile birlikte YouTube‘u yayınları için yoğun olarak kullandığını gördük. Ukrayna’nın farklı şehirlerinde üniversite okuyan gençler de seslerini sosyal medya platformlarında açtıkları etiketlerle duyurmaya çalıştılar, çalışıyorlar.
Savaş haberleri Türkiye’de nereden takip ediliyor?
Rusya-Ukrayna savaşının en çok hangi sosyal medya kanallarından takip edildiğine dair bir fikir sahibi olmak için Twitter ve Linkedln üzerinden anket yaptım.
Linkedln anketine 107 kişi katıldı ve katılımcıların %73’ü haberleri sosyal medyadan takip ettiğini söyledi. %13’ü “ana akım” haber sitelerinden, %8’i televizyonlardan ve %6’sı Ukraynalı sivillerden haber aldığını belirtti.
Twitter anketine ise 26 kişi katıldı. Katılanların %69’u sosyal medya, %30’u “ana akım” haber siteleri yanıtını verdi. Bir kişi, Nevşin Mengü’ye güvendiğini ve bu sebeple haberleri ondan takip ettiğini bildirdi.
Peki, dünya basınında bu süreç nasıl ele alındı? Bir de onlara göz atalım.
Ukrayna’daki telefonların %98’inde Viber kurulu
CNET editörü David Lumb tarafından kaleme alınan yazıda, “Ukraynalı sivillerin savaşı dünyayla paylaşmak için telefonlarını nasıl kullandıkları” incelenmişti. Yazıda ilginç bir şekilde özellikle bu savaşta “orijinal ve yeni” içeriklerin ağırlıklı olarak dolaşıma girdiği aktarılıyor. Bu yazıda, The Center for Information Resilience (Bilgi Dirayet Merkezi) adlı kuruluşun direktörü Benjamin Strick’in şu sözleri alıntılanıyor:
- Bu çatışmada çok fazla orijinal olmayan veya eski video içeriği görmüyoruz. Gördüğümüz görüntülerin çoğu aslında olayın yaşandığı bölgede çekim yapan sivillerden geliyor (…) Öncelikle balkonlardan, pencerelerin dışından, araç kameralarından veya bu olayları kayda alanların videolarında sokaktan geçenlerin de görüntülerini görüyoruz.
Ukrayna savaşında Telegram başta olmak üzere, Viber, WhatsApp, Messenger, Signal ve Twitter gibi uygulamaların en çok tercih edilen uygulamalar oldukları yazıda aktarılıyor.
Yayımlanan verilere göre Viber, Ukrayna’daki akıllı telefonların %98’ine kurulu durumda. Öte yandan sesli mesajlarda ve aramalarda %200’ün üzerinde bir artış var.
Ukrayna’daki savaşın dış dünyaya aktarılması için yine Telegram öncü rol oynarken bu alanda Reddit gibi milyonlarca aktif kullanıcıya sahip bir başka uygulama da öne çıkıyor.
Bugünlerde Ukrayna’daki en popüler ikinci çevrim içi hizmet ise Starlink. Elon Musk’ın savaş nedeniyle Ukrayna’da da erişime açtığı uydu internet sistemi Starlink, 28 Şubat ile 13 Mart tarihleri arasında 76 bin kez indirildi.
Gerçekler Rusya’ya Tinder kılığında giriyor
Wired‘da yayımlanan bir başka yazıda ise Ukrayna savaşında mobil uygulamaların bir başka rolüne dikkat çekiliyor. Rusya’da savaşla birlikte ağırlaşan bir sansür ortamı var ve birçok dijital platform yasaklı durumda. Bu nedenle Rusya’da, dijital sansürü aşmak için sanal özel ağ (VPN) hizmeti kullananlarının sayısında önemli bir artış yaşandı. Ukrayna yanlısı aktivistler ise savaşa dair gerçekleri sıradan Rus vatandaşlarına ulaştırmak için Rusya’da yasaklı olmayan Tinder, Google Haritalar ve Telegram gibi uygulamaları kullanıyor.
Yazıya göre örneğin Almanya’da yaşayan ve savaşla aslında hiçbir ilgisi olmayan 34 yaşındaki Rene adlı bir oyuncu, arkadaşlık uygulaması Tinder’daki konumunu Moskova diye değiştirmiş. Flört etme niyetiyle kendisiyle iletişim kuran Rus vatandaşlarına, Ukrayna’daki savaşta aslında neler olup bittiğini anlatmaya başlamış.
Propaganda ortamında elbette dezenformasyon sorunu da büyüyor. Savaşın görüntüleri sosyal medya üzerinden yoğun bir şekilde paylaşılırken bu görsellerin ve videoların doğrulanmasında sorunlar yaşanabiliyor. Örneğin 2014 yılında yaşanan işgalin görüntülerinin, 2022 yılındaki savaşa aitmiş gibi gösterildiğine şahitlik ettik. Teyit’in asılsız olduğunu bildirdiği Ukrayna kaynaklı iddialar arasında, Diia adlı mobil uygulamayla ilgili komplo teorisi de vardı.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR – SAVAŞI MASA BAŞINDA İZLEMEK: DIŞ HABERCİLERE TAVSİYELER
