Haber doğrulama pratiği: Bir belgenin sahte olup olmadığı nasıl anlaşılır?

Putin Yönetimi yanlısı Rus hesapları tarafından dün yayılmaya başlayan bir ‘haber’de, Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenskiy’in eşi Olena’nın 4,5 milyon Euro ödeyerek bir Bugatti Tourbillon satın aldığı iddia ediliyordu. Bu mesajdaki faturanın gerçek olup olmadığını incelemek, doğrulama konusunda gazetecilere hızlı bir ders sunabilir.

Rusya devletine bağlı Sputnik Türkiye‘nin yanı sıra Yeniçağ ve Haber Vakti gibi siteler ile çok sayıda sosyal medya hesabınca “Zelenskiy’in eşi dünyanın en pahalı otomobillerinden birini satın aldı” gibi başlıklarla paylaşılan asılsız iddianın temelinde, dün Putin Yönetimi yanlısı hesaplarca yüzbinlerce kişiye ulaştırılan şu tweet ve Fransızca haber var.

Paylaşılan videonun “deepfake” yöntemiyle üretildiği ortaya çıkarken ilgili tweet’teki belgenin de sahte olduğu biraz incelenince anlaşılabiliyor. Peki nasıl? Şüpheli bir belgeyi doğrulamaya çalışan gazeteciler, onun sahte olup olmadığını anlamak için nerelere bakmalı, neye dikkat etmeli?

Önce, Olena Zelenskiy’in 7 Haziran’da Paris’te ön sipariş vererek satın aldığı öne sürülen otomobilin faturası olduğu iddiasıyla paylaşılan görselin ışık ayarlarını düzeltip yazıları daha okunaklı kılalım:

Bu faturada göze çarpan ve onun sahte olduğuna işaret eden delilleri, gazeteciler başta olmak üzere doğrulama yapmak isteyen herkese yönelik birkaç öneriyle birlikte şöyle sıralayabiliriz:

1. Özellikle resmî belgelerdeki bâriz yazım hataları sahtelik işareti olabilir. Bu belgede de Bugatti’nin merkezinin bulunduğu Fransa’daki Neuilly-sur-Seine şehrinin ismi, bir “L” harfi eksik olarak yazılmış. Ancak böyle bir eksik belgenin sahte olduğunu kanıtlamaya yetmez. Nitekim Bugatti’nin internet sitesinde bile şehrin isminin yanlış yazıldığını görüyoruz.
2. Resmî bir faturada para biriminin yer alması gerekir. Bu belgede ise “Euro” ifadesi veya işareti hiçbir yerde yok. Avrupa Birliği’nde zorunlu olmasına rağmen paylaşılan faturada KDV bilgisinin de yer almadığını görüyoruz. Bu önemli eksikler, sahtelik işaretleri olabilir.
3. Bir belgeyi doğrulamaya çalışıyorsanız ilgili ülkede geçerli uygulamaları bilmeniz size büyük avantaj sağlar. Örneğin bu belgenin sağ üst kısmında faturanın “BSB numarası” yazıyor. Oysa BSB numarası Fransa’da değil, Avustralya’da kullanılır. Bunun yerine Fransa’daki faturalarda “SIRET” adlı numaranın bulunması gerekir. Bu bağlamda belgedeki bir başka hata, binlik ayracı olarak virgül kullanılması. Oysa örneğin ABD’nin aksine Fransa’da bu işleve sahip noktalama işareti noktadır veya binlikler ayrılırken boşluk bırakılır. Binlik ve kesir ayırma işaretleri konusundaki Türkçe yazım kuralını şu içerikte incelemiştik.
4. Doğrulama sürecinde belgenin konusuna hâkim olmak da önemlidir. Bugatti marka otomobillere dair pek bir şey bilmeseniz bile kısa bir araştırmayla belgedeki unsurları yalanlayan bilgilere ulaşabilirsiniz. Örneğin faturadaki fiyat otomobilin gerçekteki fiyatıyla örtüşmediği gibi, listelenen araç özellikleri de gerçekdışı.

Bunca maddî eksik veya hata, belgenin gerçekliğine dair şüphelerimizi oldukça artırdı. Bir belgenin sahteliğini kanıtlamak için en önemli unsurlardan biri de onun kaynağıdır. Nitekim bu belgenin izini sürdüğümüzde ortada sadece bir eksik veya iyiniyetli bir hata olmadığını düşünüyoruz. BBC Verify ve Malumatfuruş dâhil birçok bağımsız doğrulama kuruluşunun sahte olduğunu saptadığı fatura, kasıtlı olarak yanlış bilgi yaymak üzere üretilmiş gibi görünüyor.

Rusya kökenli Fransızca dezenformasyon ağları üretip yaydı

Bu iddiaları ilk olarak Fransızca yayın yapan bir web sitesi yayımladı. “Doppelganger” ve “CopyCop” gibi adlarla anılan sitelerin ve troll ağlarının, Rusya devletine bağlı aktörler tarafından Fransız seçimlerini etkilemek gibi amaçlarla kurulduğu ve yapay zekâyı da kullanarak dezenformasyon ürettiği defalarca gösterilmişti. Fransızca ve İngilizce dezenformasyon üreten aynı ağlar geçen yıl da Zelenskiy’in 75 milyon dolara iki lüks yat satın aldığını iddia etmiş ve bu da yalan çıkmıştı.

Bu son örnekte de sözde Bugatti’nin Fransa’daki distribütörü olan Schumacher şirketinden “Jacques Bertin” adlı kişinin bir videosu yer alıyor. Videodaki kişi gerçek bir insan değil, bir stok fotoğraf sitesindeki modelin yüzü kullanılarak deepfake yöntemiyle üretilmiş. İnternette aradığımızda da Schumacher’de çalışan Jacques Bertin adlı kişinin varlığına dair bir iz bulamıyoruz.

Sonuçta Rusya’nın Ukrayna işgali sürüyor. Rus aktörlerce yayılan bu dezenformasyonun “Ukraynalılar akıl almaz zorluklara katlanırken, sözde liderleri lüks içinde eğleniyor. Bu sadece ikiyüzlülük değil, acı çeken her Ukraynalı için bir hakarettir. Dünya bu grotesk gösteriyi daha ne kadar görmezden gelecek” ifadesiyle paylaşılması, sahteciliğin hedefine ve amacına dair bize bir fikir veriyor.

3 Temmuz 2024 tarihli güncelleme: Bugatti şirketinin Paris’teki distribütörü de böyle bir satış yapmadığını, söz konusu faturanın sahte olduğunu açıkladı.

İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR:

Yapay zeka tespiti için 5 ipucu: “Deepfake” görüntüler nasıl saptanıyor?

Doğrulama El Kitabı’nın üçüncüsü artık Türkçe: Manipülasyona ve dezenformasyona karşı ipuçları

Montaj tespit araçları: “Seçimler yılında klon seslere hazır mıyız?”