Türkiye’de en çok kullanılan gazete isimleri geçmişte neydi, şimdi ne oldu? Bunu öğrenmek için yüzlerce haber sitesini taradık, dijital iletişimin ve basın tarihinin uzmanlarıyla konuştuk. İlginç verilere ulaştık.
İncelediğimiz 587 haber sitesi ve gazetenin isimlerinde, geçmişe kıyasla en büyük artış, “yenilik” vurgusu yapan kelimelerde. Gazete isimlerindeki ulusal göndermeler ise önemli oranda azalmış.
Yaklaşık 6.500 haber sitesi ve gazeteyi içeren bir alan adları listesinden* 395 yayını seçtik. Ayrıca basın tarihine geçmiş, artık yayımlanmayan 192 gazetenin ismini de bir karşılaştırma yapmak üzere derledik. Tüm bu gazetelerin isimlerini, 10 kategoride grupladık.
Galatasaray Üniversitesi İletişim Fakültesi’nden Dr. İdil Engindeniz ve “Yakın Dönem Türk Basın Tarihi” adlı kitabı raflardaki yerini alan deneyimli gazeteci-akademisyen Dr. Recep Yaşar ile sonuçları değerlendirdik. Arama motoru optimizasyonu (SEO) uzmanı İsmail Çeşmeli’ye de konunun dijital boyutunu sorduk.
Önce bulgular:
- Gazete isimlerinde en sık kullanılan kelimeler: Yayını süren gazetelerin ve haber sitelerinin isimlerinde 271 farklı kelime 739 kez kullanılmış. 10’dan fazla isimde geçen sözcükler şunlar: Yeni (126), gazete (65), haber (59), bülten (36), gün (22), son (13). Taradığımız gazetelerin isminde en çok geçen il ise Malatya (7).
- Gazete isimlerinde zamanla azalan temalar: Geçmişteki gazetelerle kıyaslandığında bugünkü haber sitelerinin isimlerinde, ulusal kavramlarda belirgin bir azalma görülüyor (yüzde 8,4). Sadece bir yer adından ibaret olan gazete isimlerinin oranı da 10,4 puan azalmış.
- Gazete isimlerinde zamanla artış kaydeden temalar: Yenilik ve olay gibi kavramlara atıfta bulunan isimler yüzde 22,1 ile en yüksek artışı kaydetmiş. Diğer kategorilerde tarihi değişim yüzde 5 ve altında kalıyor; yani bu isimler geçmişten bugüne çok fazla değişmemiş.
İnsani vasıflar ve din yerine, ‘bizim’ ve ‘bülten’ geldi
“Diğer” kategorisini biraz açabiliriz, çünkü bu kategorinin kırılımına baktığımızda geçmişten bugüne kayda değer bir değişim görüyoruz.
- Bugünün gazete isimlerinde daha sık geçen isimler: Bugünkü yayınlarda “bülten” ve “jurnal” gibi isimler yüzde 9’luk, “bizim” kelimesi içerenler yüzde 6,8’lik, iletişim teknolojilerine gönderme yapanlar ise yüzde 1,7’lik oranlarıyla bu kategoriyi oluşturuyor.
- Geçmişin gazete isimlerinde sık geçen isimler: Geçmişteki yayınlarda ise bu tür kelimelere neredeyse hiç rastlanmıyor. Tarihteki gazetelerde “diğer” kategorisinde; dostluk (Muhip) ve liderlik (Öncü) gibi insani vasıflar (yüzde 7,8) ile “minber” ve “ezan” gibi dini kavramlara (yüzde 5,7) gönderme yapan isimler başı çekiyor.
Demokrasi, özgürlük, siyaset…
Sınıflandırmayı yalnızca isimlerin sözlük anlamları üzerinden yaptık. Bu gazetelerin ve haber sitelerinin yayın politikalarını gözetmedik.
Ayrıca bir kavramın gazete isimlerindeki sayısal ağırlığının azalması, mutlaka bu kavram kümesinin okur nezdindeki görünürlüğünün azaldığı anlamına gelmiyor elbette. Örneğin ulusal kavramları içeren haber sitesi ve gazetelerin oranı zamanla azalmış görünse de, hangi yayının ne kadar büyük bir kitleye eriştiği bu çalışmanın sınırlarını aşıyor. Nitekim Habertürk, Milliyet ve Vatan gibi, bu kategoride yer alan görece büyük haber siteleri var.
İsimlerinde siyaset veya politik sistem vurgusu yapan eski, yeni birçok gazete ve haber sitesi de mevcut. Cumhuriyet, Sol, Siyasi Haber, Yeni Muhalefet gibi…
Bunların yanı sıra demokrasi ve özgürlüğe atıfta bulunan isimleri de gazeteler sık tercih ediyor. Hürriyet, Aydınlık, Serbestiyet, Demokrasi Haber, İstiklal, Hür Fikir, Hür Ses gibi isimleri, gazetenin yayın politikası ne olursa olsun görmek mümkün. Birlik vurgusu da sık kullanılan bir tema.
Bu tür isimler, geçmişten bugüne basın tarihimizde de çok sık kullanılıyordu. Medeniyet, İstikbal, La Liberté, Serbesti, Yeni Dünya ve Musavat (eşitlik) gazeteleri buna örnek.
“Yenilik” kavramına ve buna bağlı olarak olumlu bir gelecek tasavvuru sunan gazete isimlerine ayrı bir paragraf açmalı. Zira çok sık kullanılan bir tema bu. Milat, Yeni Asır, Yeniçağ, Yeni Asya, Yeni Yaşam, Yeni Düzen diye uzuyor liste.
İlerleme ideali ve güncellik vurgusu
Geçmişte yayımlanmış gazetelerde de özellikle “ilerlemeye” yönelik isimler dikkat çekiyor. Terakki (ilerleme-gelişme), İnkılap, İkdam (ilerlemeye gayret göstermek), La Reforme, Selamet, Ati (gelecek) ve Islahat gazeteleri buna örnek verilebilir.
Gazetelerde ve sitelerde çokça kullanılan belli kelimeler var. Bunlardan bazıları: Yeni, ilk, son, objektif, olay, ses, güncel/aktüel. “Yeni” kelimesi en çok “yeni gün” tamlaması şeklinde kullanılıyor. “Yeni haber” ve “yeni ses” de onu izliyor.
Ayrıca yerel gazeteler de kendi bölgelerinin başına sıklıkla “yeni” ve “bizim” kelimesini getiriyorlar. Örneğin; Yeni Batman, Yeni Anamur, Yeni Zonguldak, Yeni Malatya, Bizim Anadolu, Bizim Çankırı…
Peki tüm bunlar ne anlama geliyor?
Dr. Engindeniz: ‘Sitenin ismi, internette seçim yapmanın aracı olabilir’
Bir gazete veya site isminin okuyucuyu nasıl etkilediğini sorduğumuz Dr. İdil Engindeniz, isim vermenin “bir şeyi var etmek” anlamına geldiğini ifade ediyor ve bunu şöyle açıklıyor:
- “Adıyla / ismiyle yaşasın” diye bir dilek vardır yeni doğanlara söylenen… “İsmi ağır geldi” diye bir inanış vardır. Bütün bunlara inanmamız gerekmiyor tabii ama hepsi de isme verilen önemi gösteriyor. Dolayısıyla insan için olduğu kadar, bir gazete için de en önemli ve zor kısımlardan biri isim vermek. Dönüşü mümkün ama zor.
- Okurun bir gazeteyi sadece ismi için satın alması uzak bir olasılık ama internet sitesi için bu geçerli olabilir. Çünkü her zaman alıştığımız sitelere gitmiyoruz, bazen arama motoruna bir şey yazıyor ve bilgiye ulaşmaya çalışıyoruz. O zaman da ismin vadettiği şeyden etkilenmemiz, en azından o isme bir şans vermemiz mümkün. Çok fazla yayın var internette ve hepsinin nasıl bir eğilime sahip olduğunu baştan bilmiyoruz, seçim yapabilmenin bir aracı olabilir bu durumda sitenin ismi.
‘Hepimizin’ değil, ‘bizim’
Engindeniz, isimlerinde “bizim” geçen gazete ve haber sitelerine de dikkat çekiyor. Bir şeyin “bizim” olabilmesi için, “biz” dışında kalan birilerinin de olması gerektiğini hatırlatıyor. Kullanılan ifadenin “hepimizin” olmadığını belirterek şu yorumu yapıyor:
- Hâliyle kendi ilimiz içinde de birileri daha çok “bizden”, birileri de “bizden değil” oluyor. Dünya görüşüyle tutarlı olarak, daha muhafazakâr gazetelerin bu isimleri tercih ettiğini söylemek yanlış olmasa gerek. Yayın çizgilerini incelemeden bir şey söylemek imkânsız ama sadece isme baktığımızda ‘bizim’in simgelediği şeyin karşısında, “özgür / özgür haber” benzeri isimlendirmelerin durduğunu iddia edebiliriz.
Gazete isimlerinde SEO etmeni
Gazeteler, site isimlerinde sık sık “haber” kelimesini veya ilgili kelimeleri geçiriyor. Söz, doğruluk, etiklik ve güncellik, vurgulanan özellikler arasında yer alıyor. Gerçek Gündem, Artı Gerçek, En Son Haber, İnternet Haber, Haberler.com bunlardan bazıları. Son Dakika, Sonsöz, Son Haber, Son Ses ve Son Nokta gibi “son” ile başlayan isimler özellikle fazla.
Elbette bu tür isimlerin SEO için de önemi var. Birçok gazetede SEO uzmanlığı yapan İsmail Çeşmeli, alan adı (domain name) ve URL’de, hedeflenen anahtar kelimenin olmasının SEO için bir avantaj yarattığını dile getiriyor. Bu avantajın 2012 yılından önce daha belirgin olduğunu ifade eden Çeşmeli, bu tarihten evvel anahtar kelimeler üzerine kurulmuş sitelerin, kötü bir içeriğe sahip olsalar da arama motorlarındaki sonuçlarda üst sıralarda yer alabildiğini belirtiyor.
Çeşmeli: Yerel medya da Google aramalarını hedefliyor
Çeşmeli şöyle devam ediyor: “Hatta sadece belirli kelimeler ve aramalar üzerinde oluşturulmuş siteler, diğer adıyla ‘niche’ sektörü o zamanlar çok daha yaygındı. Günümüzde hâlâ bu tarz siteler oluşturuluyor tabii. Fakat Google 2012 yılında EMD (Exact Match Domain) güncellemesi ile birlikte anahtar kelime öbeği üzerine alınan domainlerin, eğer içerikleri kalitesizse bu avantajlarını biraz sarstı.”
Çeşmeli, “haber, haberler, son dakika” gibi kelimelerin en çok aranan anahtar kelimeler arasında olduğunu ve bu kelimelerin haber sitelerinin domain ve URL’inde geçmesini doğal bulduğunu söylüyor. Özellikle yerel gazetelerde kendi şehrinin ismini alma eğilimi var. Bunun da Google aramalarını hedeflemek için olduğunu ifade eden Çeşmeli şunları söylüyor:
- Örneğin insanlar Google’da “Kayseri haberleri” diye aratıyorlar ve [bu aramayı hedefleyen bir sitenin] domainde Kayseri geçmesi kadar doğal bir durum olamaz. Ayrıca alan adı, kişilerde bir izlenim bırakmak zorundadır. Eğer Hürriyet, Milliyet ve CNN Türk gibi bir marka değilseniz, doğal olarak sitenizin başlığında, domaininde ve açıklamasında “haber” kelimesini kullanarak sitenizi tanıtma eğilimine girebilirsiniz. Yani Kayseri’den giren bir kullanıcı kayserigundem.com gibi bir alan adını gördüğünde bunun haber sitesi olduğunu tahmin edecektir. Sonkuvvet.com gibi bir domain gördüğünde ise, bu yerleşik bir marka değilse, okur da aşina değildir.
Türkiye’de gazete isimlerinin tarihi
Gazete isimleri geçmişten bugüne değişiyor, dönüşüyor. Bunun sebepleri arasında, medyanın temsil biçimlerinin değişmesi, politik dönüşüm ve teknolojinin gelişmesi gösterilebilir.
Gazetecilik duayeni Hıfzı Topuz ile birlikte yazdığı “Yakın Dönem Türk Basın Tarihi” kitabı geçtiğimiz aylarda piyasaya çıkan Dr. Recep Yaşar da, bir gazeteye ad konulmasında dönemin toplumsal koşullarının etkili olduğunu ifade ediyor. Yaşar’a göre günümüzde teknoloji de isim belirlemede etkili.
“Ancak bütün süreçlerde, gazeteciliğin temel unsurlarının gazete adlarına yansıdığını görüyoruz. Haberin unsurlarının (5N1K) bir şekilde kendine yer bulduğunu gözlemliyoruz” diyen Yaşar bunu şöyle örneklendiriyor:
Dr. Yaşar: İlk gazetelerin isminde 5N1K unsurları var
- 1828’de Mısır’da yayımlanan ilk Türkçe gazetenin adı Vakay-i Mısriye ve 1830 Girit’te yayınlanan Türkçe Yunanca gazetenin adı Vakay-i Giridiye. Bu isimler “nerede” sorusunun yanıtını veriyor. Bu durum, bugün de özellikle yerel medyada kendini gösteriyor. Yerel gazetelerin önemli bir kısmı, yayımlandığı şehrin adıyla özdeşleşen bir isimle çıkıyor.
- Gazetelerin bilgi verme niteliğini ortaya koyan isimler de karşımıza ağırlıklı olarak çıkıyor. “Ne” sorusunun yanıtını bulabiliriz: Takvim-i Vakayi (olayların takvimi) hem zaman kavramına, hem de olaylara atıfta bulunan bir isim. 1860’da yayımlanan Tercüman-ı Ahval’i, yine olay olgusunu öne çıkan bir ad olarak, 1862’de yayımlanan Tasvir-i Efkâr’ı (düşüncelerin anlatımı), bilgiyi öne çıkaran bir başlık olarak görüyoruz. (İlginizi çekebilir: Türkiye’nin ilk gazeteleri)
Toplumsal değişim dönemlerinin de gazete isimlerini etkilediğini ifade eden Yaşar, Kurtuluş Savaşı günlerinden Hâkimiyet-i Milliye, Yeni Gün, İrade-i Milliye ve Vatan gazetelerini örnek veriyor. Yaşar, Cumhuriyet gazetesinin de o dönemin ruhuna uygun olarak yeni kurulan rejimin adını yansıttığını belirtiyor.
Dijitalde mükerrer isimler, mükerrer bilgiler
Recep Yaşar, dijital yayına geçiş ile birlikte gazetelerin adlarının yeni toplumsal koşullara paralel gittiğini ve herkesin neredeyse sıfır maliyetle yayıncılığa başladığını ekleyerek şunları söylüyor:
- Gazete çıkarmak gibi yüksek maliyetler ve personel gerektirmediği için sayıları hızla artmaya başladı. Sayıları binlerle ifade edebilecek kadar yayın yapan site var. Bu kadar çok sayıda gazeteye/yayın organına isim bulmak da, içerik üretmek de sorun. Birbirinin tekrarı veya benzeri olan isimler ve maalesef birbirinin aynı olan içeriklerle karşı karşıyayız. Bu da beraberinde ciddi bir bilgi kirliliği ve yalan haber dağılımını beraberinde getiriyor.
İsmi ne olursa olsun, özgün kimlikli haber sitesi sayısı az
Bu dijital dönüşüm ile birlikte oluşan medya yapısında özgün kimliklerle ortaya çıkan site sayısının az olduğunu ifade eden Yaşar, önemli bir kısmının benzer adlarla aynı içeriğe sahip yayınlardan oluştuğunu söylüyor. İsimlerin okuyucu üzerinde çok etkili olduğunu söylemenin zor olduğunu söyleyen Yaşar şöyle diyor:
- Yayın kuruluşunun adından ziyade, yaptığı içerikle etkili olacağı kanısındayım. İstikrarlı bir şekilde, evrensel ilkeler çerçevesinde gazetecilik yapan sitelerin kendi okuyucularını yaratacağına inanıyorum. Bilgi kirliliğinin bu kadar arttığı bir dönemde, gerçeği ortaya koyan gazeteler/haber siteleri hak ettiği yeri bulacaktır.
Gazetelerin isimleri ne olursa olsun, Engindeniz’in de vurguladığı gibi, “haberin değeri aslında ‘hâlâ’ ne kadar doğru, güvenilir olduğuyla ölçülüyor. Resmi açıklamalardan, propaganda bültenlerinden ziyade insanlara ‘hâlâ’ haberle ulaşmak tercih ediliyor. Bu yüzden, aslında öyle değilsek bile en doğru, en güncel, en güvenilir olduğumuzu göstermek zorunda hissediyoruz kendimizi…”
Özgürlük, öz özgürlük, en hakiki özgürlük…
Haber sitesi isimlerine baktığımızda da okura verilen sözleri, doğru haber vaadini, özgürce konuşma iradesini görüyoruz. “Kaybolan ya da hiç olmayan bir şeyi vurgulamayı daha çok istiyor belki de insan” diyor Engindeniz, habercilerin dijital medyada yankılanan ve bazen aynılaşan seslerine dikkat çekerek.
“Giderek ‘özgürlük’, ‘öz özgürlük,’ ‘en hakiki özgürlük,’ ‘gerçek özgürlük’ vb. bir hâl alabilir haber sitelerinin isimleri…”
* Türkiye’de aktif yaklaşık 6.500 haber sitesinin alan adlarını bizimle paylaşan veri mühendisi Emrah Yılmaz’a teşekkür ederiz.
* Ekim ayındaki şu tweet dizisiyle bu araştırmanın fikrini bize veren New York Üniversitesi gazetecilik profesörü Jay Rosen’a da teşekkürler. Rosen, takipçisi @BalanceTheCheck ile birlikte İngilizce yayın yapan 489 gazetenin isimlerini şöyle kategorize etmişti: Postayla ilgili kavramlar (Daily Mail), güncellik (The News), zamanla ilgili kavramlar (Morning), zamanın kendisi (Times), demokrasinin kilit unsurları (Constitution, Free Press), duyuru faaliyeti (Herald), muhasebe kavramları (Ledger), adli kavramlar (Inquirer), ticari kavramlar (Enterprise), astronomik kavramlar (Sun), iletişim teknolojisi (Telegraph), izleme faaliyeti (Observer), yer ismi (Missourian), kültürel hafıza (The Colonist), ışıkla ilgili kavramlar (Beacon), koruma faaliyeti (The Guardian), hayvanlar (Sacramento Bee) ve bayrakla ilgili kavramlar (Standard).
İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR – JOURNO ARAŞTIRMASI: TÜRKİYE’DE HABER UYGULAMALARI BİLDİRİMLERİ NASIL KULLANIYOR?
