Gazeteciler için gözaltına hazırlık 101: Haklarınız neler, neye dikkat etmelisiniz?

Haziran başıydı, doğum günümün üzerinden birkaç gün geçmişti ki devlet bana geç gelen bir “doğum günü sürprizi” yaptı: Sürpriz! — gözaltındasınız.

Sabah, saat henüz altı olmamış, kapı zili çalıyor. Sabahın bu vaktinde kim olabilir ki? “Biziz, açın” diyor bir ses. Kapıda jandarma ve polis var.

İlk refleksim şu oldu: “Gecelikle kapıyı açmak istemiyorum.” Önce, “Üzerime bir şey giymeme izin verir misiniz” dedim. Sağ olsunlar, verdiler. O arada cebimdeki son özgürlük hakkını kullandım: Bir arkadaşıma ve avukatıma “Kapıda polis var” diye mesaj attım. Gazeteci arkadaşım hemen yanıtladı: “Sebep?” Haklı bir soru: Sebep?

Jandarma içeri girdikten sonra bana bazı suçlamalar yönelttiler — ama neyle suçlandığımı o an da, sonra da tam olarak anlayamadım. İçimden yine sormak geldi: Sebep?

Sonrası mâlum — kapıyı açtım, telefonum gitti.

“Birini arayabilirsin” dediler. Güzel ama… kimi? Akıllı telefon çağında ezbere numara bilmek artık nostaljik bir refleks. Kardeşimin numarasını bile hatırlayamadım. O an düşündüm: Keşke buzdolabının üzerine “Acil Durumda Aranacaklar” listesi assaydım. Not: Siz yapın.

Ama asıl panik, kedilerimi düşününce başladı. İki kedim jandarma eve girer girmez korkuyla kuytulara saklandılar. Jandarmaya, “Kapıyı açık bırakmayın, camı da açmayın. Kaçarlarsa geri dönüşü yok” dedim.

Kedilerin gözaltı travması da bence başlı başına bir yazı konusu. Ama cezaevinde bu kadar çok gazeteci varken şimdilik o defteri açmıyorum.

Şu kadarını bilin: Dokuz yaşındaki canım kedimin o günden beri vücudunda egzama gibi yaralar çıkıyor. Bizim hanede gözaltı bir kişiyi, travma en az üç canlıyı etkiledi.

İkisi de epey genç biri polis, biri jandarma iki kadın görevli, “Artvin’e gideceğiz, ona göre giyinin” dedi. “Gözaltı kıyafeti” diye bir şey var mı bilmiyorum. O sırada avukatım eve gelmişti: “Gözaltı kıyafeti ne ki” diye sordum. “Rahat bir şeyler giy, uzun yol gideceksiniz” dedi. Üzerime rahat bir pantolon, tişört giyindim. Yanıma iki sweatshirt, tişört, yedek çamaşır ve çorap aldım. İyi ki de almışım.

Çünkü Artvin Merkez Jandarma Karakolu’nun nezarethanesi sıcaktı ama… yastık kılıfı yoktu. Bir yastık, bir battaniye verildi. Kılıf ‘yasak’mış. Ben de yedek tişörtümden birini geçirdim. Kim bilir benden önce kim kullandı?

Nezarethanede ayakkabı bağcıklarınız çıkarılıyor; intihar etmeyelim diyeymiş. Teşekkür ederiz!

Biz iki kadın kaldık içeride. Küçük bir tuvalet ve lavabo vardı ama yattığımız bölümle tuvalet arasını sadece bel hizamda bir duvar ayırıyordu. Karşıdaki kamera, tuvalete girdiğinizi rahatça görebilecek bir konumdaydı. Her anınız izleniyor. Panoptikon. Michael Foucault’nun Hapishanenin Doğuşu kitabını anımsadım. Bir iletişimci olarak nezarete girmek, okuduğunuz tüm teorik kitapların pratiğini yapmak gibi biraz: Uygulamalı Foucault.

Ben vejetaryenim. Bunu belirttiğimde, bana vejetaryen yemek verildi. Unutmayın: Bu bir hak. Et yemek zorunda değilsiniz.

Son gün, yani dördüncü gün, Artvin Adliyesi’nin bodrum katındaki nezarethaneye götürüldük. Orası epey soğuktu ama geceyi orada geçirmedik. Orası “bekleme salonu” gibiydi — tutuklanıp tutuklanmayacağınızı bilmeden beklediğiniz rutubetli ve soğuk bir salon. Tam bir psikolojik dayanıklılık sınavı.

Soruşturmanın içeriğine dair şu an hiçbir şey yazmak istemiyorum çünkü dosya gizli.

Sonuç olarak İstanbul’daki evimden alınıp 20 saatlik bir yolculukla Artvin’e götürüldüm, toplamda dört gün nezarethanede tutuldum. O dört gün boyunca her adımda aklımdan şu geçti: “Burada neye hakkım var, neye yok?”

O yüzden yaşadıklarımı yıllarca yaptığım yargı muhabirliği sürecinde öğrendiklerim ile Medya ve Hukuk Çalışmaları Derneği’nin (MLSA) hazırladığı Gazeteciler İçin Hukuk El Kitabı’ndan edindiğim bilgilerle birleştirdim.

Buyurun, gözaltına alınan bir gazetecinin en sık soracağı sorular ve pratik yanıtlar:

42 soruda gözaltındaki gazetecinin hakları

1. Gözaltı nedir?
Gözaltı, bir suç işlendiğine dair “kuvvetli şüphe” olması ve soruşturmanın gerektirmesi durumunda, kişinin özgürlüğünün geçici olarak kısıtlanmasıdır. Keyfî olamaz; aşağılamak ya da yıldırmak amacı taşıyamaz (Ceza Muhakemesi Kanunu [CMK] madde [m] 90-91).

2. Gözaltı kararını kim verir?
Gözaltı kararı, Cumhuriyet Savcısı tarafından verilir. Kolluk görevlileri yalnızca bu kararı uygular, tek başlarına gözaltı yapamazlar (CMK m.161).

3. Gözaltı süresi ne kadardır?
Normal koşullarda gözaltı süresi 24 saattir. Ancak toplu suçlamalarda (birden fazla kişiyle bağlantılı suçlamalarda) bu süre dört güne kadar uzatılabilir (CMK m.91). Süre uzatılırsa her 24 saatte bir sağlık kontrolünden geçirilmeniz gerekir.

4. Gözaltına alınırken ilk yapılması gereken nedir?
Kimlik bildiriminin ardından “Avukatımla görüşmeden ifade vermem” demelisiniz. Bu hem hakkınız hem güvencenizdir.

5. Avukatım olmadan ifade alınabilir mi?
Hayır. Avukat olmadan alınan ifade hukuka aykırıdır ve geçersiz sayılır (CMK m.147/1-c).

6. Kendi avukatımı seçebilir miyim?
Evet. Baro avukatı talep edebilirsiniz ama kendi avukatınızla da görüşme hakkınız vardır. Görüşmeler gizli yapılmalıdır (CMK m.154).

7. Baro avukatına güvenmiyorsam ne yapabilirim?
Gerekçenizi belirtip değiştirilmesini isteyebilirsiniz. Kendi avukatınızı talep edebilirsiniz. Bu süreci uzatabilir.

8. Yakınlarıma haber verilmesini talep edebilir miyim?
Evet. CMK m.95’e göre gözaltı bilgisi bir yakına ve avukata bildirilmelidir. Bu hak engellenemez.

9. Evim aranırsa hangi haklara sahibim?
Hâkim kararı ya da gecikmesinde sakınca bulunan hâllerde savcı emri gerekir. Arama sırasında avukat veya tanık bulundurmak hakkınızdır (CMK m.119).

10. Hangi suçlamayla gözaltına alındığımı öğrenebilir miyim?
Evet. Suç isnadı açık ve anlaşılır biçimde size bildirilmelidir (CMK m.90/4).

11. Susma hakkım var mı?
Evet. Susmak haktır ve suç sayılmaz. İfade vermeme ya da sadece bazı soruları yanıtlama hakkınız vardır (CMK m.147/1-d).

12. Gözaltına itiraz edebilir miyim?
Evet. Avukatınız veya yakınınız, sulh ceza hâkimliğine başvurarak itiraz edebilir (CMK m.91/5).

13. Çıplak arama yapılabilir mi?
Sadece ciddi güvenlik gerekçesiyle, hâkim onayıyla ve insan onuruna uygun şekilde yapılabilir. Aksi hâlde Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS) m.3 ve Türk Ceza Kanunu (TCK) m.94’e göre kötü muameledir.

14. Psikolojik baskı görürsem ne yapmalıyım?
Psikolojik baskı da işkence kapsamındadır. Sağlık raporuna yazdırın, avukata ve savcıya bildirin. TCK 94 ve İstanbul Protokolü geçerlidir.

15. Okumadığım belgeyi imzalamaya zorlanırsam?
İmzalamayın. “Okumadan imzalamadım” diye not düşebilirsiniz. CMK 147’ye göre avukatınız olmadan baskıyla belge imzalatmak hukuka aykırıdır.

16. İfade sırasında ses/görüntü kaydı alınabilir mi?
Evet, ancak CMK 147’ye göre bu size bildirilmelidir ve kayıtlar güvenle saklanmalıdır. Habersiz kayıt hukuka aykırıdır.

17. Sağlık sorunlarım varsa ne olur?
İlk kontrolde ve her 24 saatte bir doktora götürülmelisiniz. Kronik rahatsızlıklar ve ilaçlar derhâl temin edilmelidir (CMK m.93).

18. Sağlık muayenesi sırasında yalnız kalabilir miyim?
Evet. Doktorla yalnız görüşme hakkınız vardır. Polis içeri giremez. Kelepçesiz götürülmelisiniz (AİHS m.3, Avrupa İşkencenin Önlenmesi Komitesi [CPT] Standartları).

19. İlaçlarımı alabilir miyim?
Evet. CMK 93 ve 94’e göre, sağlık hakkı temel haktır. Düzenli ilaçlarınızı bildirip reçete sunarak talep edin, engellenirse sağlık raporuna yazdırın.

20. Gözaltı süresince hijyen koşulları sağlanmalı mı?
Evet. İnsan onuruna aykırı koşullar AİHS m.3’e ve TCK 94’e göre kötü muamele sayılır. Ped, tuvalet, lavabo gibi ihtiyaçlar karşılanmalıdır.

21. Kadın olarak özel haklarım var mı?
Evet. Üst aramanız yalnızca kadın görevli tarafından yapılmalı, doktor tercihiniz gözetilmeli, vücuttan örnek alınması rızanıza bağlıdır. (CMK 75, İstanbul Protokolü)

22. Kadın olarak üst aramam nasıl yapılmalı?
Sadece kadın görevli tarafından, insan onuruna uygun şekilde yapılmalıdır. Erkek personel bulunamaz. (CMK m.75, AİHS m.3)

23. Çocuklu bir kadınsanız ne olur?
Eğer 6 yaş altı çocuğunuz varsa, gözaltı kararında çocuğun üstün yararı gözetilmelidir. Çocuk sosyal hizmetlere teslim edilmeli veya bir yakına bırakılmalıdır. (Anayasa m.41, Çocuk Hakları Sözleşmesi m.3)

24. Gözaltı sırasında temel ihtiyaçlarım karşılanır mı?
Evet. Devlet yeme, su, sağlık, hijyen gibi ihtiyaçlarınızı karşılamakla yükümlüdür. Aksinde tutanak tutulmalıdır (İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi m.5, CMK m.93).

25. Vejetaryensem ya da özel beslenme alışkanlığım varsa?
Beslenme tercihleriniz (vejetaryenlik, alerji, sağlık durumu vb.) dikkate alınmalıdır. Aksi durum, insan onurunu zedelediği için AİHS m.3 ve Anayasa m.17’ye aykırıdır.

26. Uyuyacak yer, battaniye, yastık gibi ihtiyaçlar verilir mi?
Temel barınma ihtiyaçları (yastık, battaniye vb.) karşılanmalıdır. Aksi hâlde AİHS m.3 ve İstanbul Protokolü uyarınca kötü muamele sayılabilir.

27. Gözaltına alınırken kıyafet seçimi önemli mi?
Evet. Gözaltı süresi uzayabilir. CMK 94 kapsamında sağlıklı koşullarda tutulma hakkınız olduğu için mevsime uygun, kişisel hijyene imkân veren kıyafetler tercih edilmelidir.

28. Gazeteci olarak haber kaynağımı açıklamak zorunda mıyım?
Hayır. Basın Kanunu m.12’ye göre hiçbir gazeteci, haber kaynağını açıklamaya zorlanamaz. Bu hak mutlak bir meslek ilkesidir.

29. Haber takibi yaparken gözaltına alındım, hak mıdır?
Hayır. Haber takibi yapmak gazetecilik faaliyetidir; suç değildir. Anayasa m.26 ve AİHS m.10 basın ve ifade özgürlüğünü güvence altına alır. Bu durum gözaltı tutanağına geçirilmeli, ifadede açıkça belirtilmelidir.

30. Kamera ve ekipmanlarıma el konulursa ne yapmalıyım?
Yalnızca hâkim kararı (ve gecikmesinde sakınca olan hâllerde savcı kararı) ile el konulabilir (CMK m.127, m.134). El koyma işlemi tutanakla yapılmalı, imzalamadan önce tüm detaylar kontrol edilmelidir.

31. Dijital materyallerim kopyalanabilir mi?
Evet, ancak sadece hâkim kararıyla mümkündür (CMK m.134/1). Kopyalama işlemi sırasında avukatınızın hazır bulunmasını talep etme hakkınız vardır.

32. Gazeteciliğe dair belgelerim (ajanda, fotoğraf, hafıza kartı) incelenebilir mi?
Yalnızca hâkim kararıyla incelenebilir. Basın özgürlüğü kapsamında bu tür materyallerin içeriği, özellikle haber kaynakları, Basın Kanunu m.12 uyarınca korunur.

33. Gözaltında ifade özgürlüğüm korunur mu?
Anayasa m.26 ve AİHS m.10’a göre ifade özgürlüğü korunur. Ancak uygulamada bu hak sık ihlal edilebiliyor. Bu nedenle ifadede dikkatli olmak önemlidir.

34. Soruşturma sırasında görüntülerim yayımlanabilir mi?
Hayır. Gözaltı görüntülerinin rızanız olmadan basına verilmesi, TCK m.134 ve Kişisel Verilerin Korunması Kanunu (KVKK) m.6’ya göre özel hayatın gizliliğini ihlal eder. Şikâyet hakkınız vardır.

35. Gözaltında olduğum kamuoyuna açıklanır mı?
Savcılık, CMK m.95 gereğince bir yakınıza bilgi vermek zorundadır. Ancak kamuoyuna açıklama yapılması zorunlu değildir; yalnızca avukatınız aracılığıyla bilgi paylaşılır.

36. Gözaltı sonrası ne olabilir?
CMK m.100’e göre savcı; sizi serbest bırakabilir, adli kontrol (CMK m.109) isteyebilir veya tutuklama talebiyle sulh ceza hâkimine sevk edebilir.

37. Aynı olaydan tekrar gözaltına alınabilir miyim?
Evet, ancak yeni bir delil, gerekçe ve savcılık talimatı gerekir (CMK m.90-91). Eski gerekçeyle yeniden gözaltına alınamazsınız.

38. Gözaltında hak ihlaline uğrarsam ne yapmalıyım?
TCK m.94’e göre kötü muamele ve işkence suçtur. İlk sağlık muayenesinde darp vb. izleri doktora gösterin, rapora geçmesini sağlayın. Avukata ve savcıya anlatın.

39. Gözaltı süresi doldu, hâlâ serbest bırakılmadım. Ne olur?
CMK m.91/5’e göre gözaltı süresi dolduğunda serbest bırakılmanız gerekir. Aksi hâlde avukatınız sulh ceza hâkimliğine başvurarak serbest bırakılmanızı talep edebilir.

40. Hakkımda dava açılırsa gözaltı geçmişim delil olur mu?
Hayır. Gözaltına alınmak, suçlu olduğunuz anlamına gelmez. CMK’da yalnızca ifade, delil ve tanık beyanları dikkate alınır. Gözaltı tutanağı ise sadece usûle ilişkin bir belgedir.

41. Cezaevine sevkten önce hangi haklarım var?
Cezaevi kabulünden önce mutlaka sağlık kontrolünden geçirilmeniz gerekir (CMK m.75). Darp, yara, morluk varsa hekime gösterin ve rapor alın. Hâkim önünde de dile getirin.

42. Gözaltı sürecini belgeleyebilir miyim?
Gözaltı sırasında görüntü/ses kaydı yasaktır. Ancak serbest bırakıldıktan sonra yaşadıklarınızı kronolojik olarak yazabilir, sağlık raporlarını ve avukat görüşmelerini belgeleyerek başvuru süreçlerinde kullanabilirsiniz.

İLGİLİ: