Doğrulama kuruluşu Teyit 5 yaşında… Bu 5 yılın ‘en’lerini, Teyit’in iletişim sorumlusu Can Semercioğlu ile konuştuk. Bu yıl inceledikleri yaklaşık 600 şüpheli bilginin 560’ının yanlış çıktığını belirten Semercioğlu, “Teyitçiliği sosyal etki yaratma hedefiyle yapıyoruz ve yarattığımız etkinin dünden bugüne olmadığının, uzun vadeli olduğunun bilincindeyiz” diyor.
Teyit 2016’dan beri internetteki şüpheli bilgileri inceleyerek dijital okuryazarlık ve eleştirel düşünmeyi geliştirmek için eğitimler yürütüyor, farklı aktörleri bir araya getirip yanlış bilgi sorununa çözüm üretilmesine katkı sağlıyor. Teyit’in iletişim sorumlusu Can Semercioğlu, 5. kuruluş yıl dönümü vesilesiyle sorularımızı yanıtladı.
En şaşırtıcı teyit
Teyit nasıl kuruldu?
Teyit’in kuruluşu 2015’ten sonra Türkiye’de bombalı saldırıların yaşandığı bir döneme denk geliyor. Hatırlarsınız, o günlerde saldırılarla ilgisiz kişiler saldırgan olarak sosyal medyada afişe edilmişti. Yanlış bilginin nasıl ciddi sonuçlar doğurabileceğinin acı bir kanıtıydı bu.
Teyit’te 2016’dan beri internetteki şüpheli bilgileri inceliyor, dijital okuryazarlık ve eleştirel düşünme becerilerini geliştirmek için eğitim faaliyetleri yürütüyoruz, yeni medya girişimleri ve bilgi aktivistlerini bir araya getirerek bilgi düzensizliği sorununa yönelik sürdürülebilir çözümlerin geliştirilmesine katkıda bulunuyoruz.
5 yıldır yanlış bilgilerle mücadele ederken Teyit ekibini en çok şaşırtan ne oldu?
Sosyal medyada zaman zaman “Bunu mu teyitlediniz?” sorusuyla karşılaşıyoruz. Şahsen ben en çok eski Mısır’da yapılan bir göz muayenesi tasvirinin “PCR testlerinin köleleştirmek için yapıldığının eski Mısır’dan beri bilindiğini gösterdiği” diye paylaşıldığını görünce şaşırmıştım. Evet, onu da teyitledik.
En önemli ders
5 yılda aldığınız en önemli ders ne?
Yanlış bilgi kriz anlarında çok daha hızlı yayılıyor. Yakın tarihli bir örnek olarak orman yangınlarını verebilirim. Ege ve Akdeniz bölgesindeki orman yangınlarının ardından internette çok sayıda yanlış bilgi dolaşmaya başladı. ABD’nin Marshall Planı kapsamında çam ağacı diktiği, çam kozalaklarının yandığında yüzlerce metre ileriye fırladığı gibi yanlış bilgiler o kadar hızla yayıldı ki yetişmek için büyük çaba sarf ettik. Hızla yayılan yanlış bilgi yangınını söndürmeye çalıştık. Bu tür kriz anları bizim için de iyi bir öğrenme alanı sunuyor. Ekip olarak teyitçilik alanında öncü bir kuruluş olduğumuz için aslında birçok yeni şey deniyor ve öğreniyoruz.
Bilgi düzensizliği alanında yapılan çalışmalar yanlış bilginin yayılmadan önce çürütülmesinin yayıldıktan sonra çürütülmesinden daha etkili olduğunu gösteriyor. Biz de Teyit olarak mevcut kapasitemizle yayılan yanlış bilgiyi temizlemekle birlikte, yanlış bilgi yayılmadan onu önlemek istiyoruz. Bu da aslında internet kullanıcılarının eleştirel dijital okuryazarlık becerilerini artırmakla mümkün.
5 yılda sadece doğru ve yanlış bilgiyi ayıklamanın yanı sıra internet kullanıcılarının, medya kuruluşlarının, platformların yanlış bilgiye karşı dirayetini artıracak ve onları güçlendirecek yaklaşımlar getirmenin etkili olacağını gördüğümüzü söyleyebilirim. Şu anda özellikle eğitim alanındaki çalışmalarımız da bunun kanıtı niteliğinde. Örneğin, öğretmenlerin katkılarıyla yürüttüğümüz bir projede, öğretmenlerin eleştirel dijital okuryazarlığını güçlendiriyoruz ve gençlere dolaylı etki etme fırsatı yakalıyoruz.
En büyük başarı (ve zorluk)
Sizce Teyit’in en büyük başarısı ne? “Daha iyi yapabilirdik” dediğiniz bir şey var mı?
Teyit’te başarılı olduğumuzu hissettiğimiz anlar elbette oluyor. Bahsettiğim orman yangınları zamanında yanlış bilginin hızıyla yarışıp sonuca ulaştığımız anlar bizim için birer başarı. Aynı şekilde seçim dönemleri, gündemin hassas olduğu anlar ya da canlı teyitçilik, eğer iyi koordine olabiliyorsak çoğu zaman başarıyla geçirdiğimiz dönemler oluyor.
Ancak Teyit’te başarıyı ölçmenin de kimi sınırlılıkları var. Zira teyitçiliği sosyal etki yaratma hedefiyle yapıyoruz ve yarattığımız etkinin dünden bugüne olmadığının, uzun vadeli olduğunun bilincindeyiz. Teyit’in kurucusu Mehmet Atakan Foça bu etkiyi çok iyi tarif ediyor:
- Bir medya kuruluşu ‘fact-checker’ iş ilanı açıyorsa, bir internet sitesi yayımladığı sahte haberi birkaç gün içinde düzeltiyor veya kaldırıyorsa, iş modeli geliştirmeye çalışan yeni medya girişimi fikrimize danışıyor, bilim insanları teyit analizlerine referans veriyorsa ve öğretmenler teyitçilik uygulamalarını okullara taşımak için meslektaşlarına el kitabı hazırlıyorsa, Teyit’in beş yıldır burada olmasındandır.
Türkiye’de ve uluslararası alanda iktidar odaklarından gelen baskılar teyitçileri zorluyor mu?
Uluslararası alanda teyitçilere yönelik baskı ve tehditlerle zaman zaman karşılaşıyoruz. Ancak Filipinler’in teyit organizasyonu Rappler’ın kurucusu Maria Ressa’nın Nobel Barış Ödülü’nü alması teyitçiliğin gördüğü değeri gösteriyor.. Ressa’nın aldığı bu ödül, dezenformasyonun ifade özgürlüğü için ne kadar büyük bir tehdit olduğunu göstermesi açısından çok önemli.
Nobel Barış Ödülü iki cesur gazetecinin: Maria Ressa ve Dmitriy Muratov
Öte yandan Türkiye’de de yanlış bilgiye milli güvenlik perspektifiyle bakıldığı bir dönemden geçiyoruz. Bu alandaki çalışmanın ifade özgürlüğü alanını daha da daraltmasından endişe duyuyoruz.
Farklı ülkelerdeki deneyimler yanlış bilgiyi cezalandırarak çözmeye çalışmanın en iyi yöntem olmadığını gösteriyor. Bunun yerine gençlerin, öğretmenlerin, ebeveynlerin ve yeni kuşakların eleştirel düşünme alışkanlığı edinebilmesine, eleştirel dijital okuryazarlık becerisinin yaygınlaştırılmasına ihtiyaç var. Bu da sivil aktörlere inisiyatif ve etki alanı tanımakla mümkün olabilir.
En sık kullanılan doğrulama yöntemi
Teyit etmek için en çok kullandığınız yöntem hangisi?
Teyit ekibi olarak interneti ve sosyal medya akışlarını takip edip şüpheli bilgileri tespit ediyoruz. Bu tespit aşamasında Teyit’i takip eden kullanıcıların, topluluğumuzun desteğini alıyoruz. Her kullanıcı Instagram, Twitter, Facebook, WhatsApp, Telegram, Signal, BiP ve e-posta aracılığıyla şüphelendikleri, doğru olup olmadığını merak ettikleri bilgileri bize gönderiyorlar. Biz de gelen bilgileri, doğrulanabilir olduklarından emin olduktan sonra önem, aciliyet ve yaygınlık kriterlerine göre önceliklendiriyoruz. Ardından açık kaynakları kullanarak incelemeye başlıyoruz.
Teyitlediğimiz içeriğe göre kullandığımız yöntem değişiyor fakat dışarıdan bakınca sürekli farklı araçlar (toollar) kullandığımız, çok ciddi teknik bilgi gerektiren yollara başvurduğumuz gibi bir izlenim var. Ancak öyle değil. Google’da doğru anahtar kelimelerle arama yapmak, doğru web sitesindeki kaynağı incelemek, tersine görsel arama yapmak gibi zaten her internet kullanıcısının uygulayabileceği, sıradan yolları kullanıyoruz. Genellikle eski tarihli, başka lokasyona ait veya dijital ortamda oluşturulmuş görsel ve görüntülerle karşılaşıyoruz. Bunları InVid, Google Lens gibi kimi araçları kullanarak teyitliyoruz. Herkes internette karşılaştığı bilgileri teyitleyebilir, birer teyitçi olabilir.
En çok teyide muhtaç konular
Teyit’e en çok ihtiyaç duyulan konular neler?
Teyit’e yönelik ihtiyaç kriz anlarında ve belirsizliğin arttığı dönemlerde artıyor. Pandemi de bu kriz anlarından biriydi. 2020’de daha çok koronavirüs ve salgınla ilgili konular ön plandayken, 2021’de aşılar gündemdeydi.
İklim krizinin önemli bir başlık olduğunu söyleyebilirim. Marmara Denizi’nde müsilaj, Karadeniz’de sel, Ege ve Akdeniz’de orman yangınları yıl içine yayılan önemli başlıklardandı. Aynı şekilde Boğaziçi Üniversitesi rektörlük seçimleri, İstanbul Sözleşmesi’nden çıkış çok konuşulan ve bilgiye ihtiyaç duyulan konulardandı. Bunun dışında tabii ülke gündemine dair başlıklar, Sedat Peker’in iddiaları, Türk Lirası’ndaki değer kaybı ve ekonomi Teyit’in incelediği alanlar arasında yer alıyor.
Çevre haberciliği: Gazeteciler felaketleri duyurmakla kalmayıp çözümleri de kamuoyuna anlatmalı
Teyit’te karşılaştığımız şüpheli bilgiler genellikle Türkiye’den geliyor. Ancak özellikle aşılar hakkındaki kimi yanlış bilgiler ve kimi komplo teorileri ise yurt dışından ihraç ediliyor.
Bu yıl yaklaşık 600 şüpheli bilginin 560’ı yanlış çıktı
Teyit’te 2021 yılında 600 civarı şüpheli bilgiyi inceledik. İncelediğimiz bilgilerden 560’ı yanlış çıktı. Yılın bitmediğini göz önünde bulundurduğumuzda günde yaklaşık en az iki yanlış bilgi internette geziniyor. Üstelik bu sadece Teyit’in mevcut kapasitesiyle tespit edebildiği.
Yanlış bilgi hayatımızın bu kadar merkezinde yer alıyorken internet kullanıcılarının eleştirel dijital okuryazarlık becerileri kazanması oldukça önemli. Sadece doğruluğundan şüphe duyduğunuz gönderileri paylaşmamak ve onlarla etkileşime girmemek bile yanlış bilgiyle mücadelede son derece önemli.
Teyitçilik becerilerini geliştirmek isteyen kullanıcılar rehberlerimize bu bağlantıdan göz atabilir.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR – GAZETECİLERİN TEYİTLE İMTİHANI
