Haberlerdeki sayılar ve tarihler unutuluyor, lakaplar hatırlanıyor

“Haber Hafızası” dizimizin ikinci bölümünde Burak Ütücü, okurlarla ve izleyicilerle bir anket yaptı. Gerçekleştirdiği sokak söyleşilerinden de yola çıkarak şu sonuca vardı: Haberlerdeki sayılar ve olayların tarihleri daha kolay unutuluyor. İsimlerden çok, lakaplar hatırlanıyor. Spor ve magazin ise en sık unutulan haber kategorileri…

21-59 yaş arası 51 kişiyle yaptığım ankete katılanların yüzde 82,4’ü “siyaset” haberlerini, yüzde 54,9’u ise “ekonomi” haberlerini daha kolay hatırladıklarını söylüyor. En çok unutulan haber kategorisi yüzde 56,9 ile “spor.” İkinci sırada ise yüzde 43,1 ile “magazin” kategorisi var.

‘‘Haberleri hatırlayamamanızda sizce ‘en çok’ neyin etkisi var’’ sorusuna katılımcıların yüzde 76,5’i “yoğun gündem değişikliği” yanıtını verdi. Yüzde 7,8’i ise “zaman aşımı” dedi.

Katılımcılara farklı kategorilerden şu yedi soru üzerinden haber unsurlarını da sordum:

1. Günümüzün Savunma Bakanı kim?
2. Çorlu Tren Faciası’nda kaç vatandaş hayatını kaybetti?
3. Çiftlikbank’ı kim kurdu?
4. 12 Eylül darbesi hangi yıl olmuştur?
5. 2015 haziranında yapılan genel seçimler kasım ayında neden tekrarlanmıştı?
6. Özgecan Aslan cinayeti hangi yıl yaşanmıştır?
7. 2015’te Ankara Garı’nda gerçekleşen terör eyleminin faili hangi örgüttü?

‘Mehmet Aydın’ unutuldu ama ‘Tosuncuk’ akıllarda

Çıkan sonuçlar ise şöyle oldu:

• Günümüzün Savunma Bakanı sorusuna yüzde 98 doğru yanıtı verdi ve “Hulusi Akar” dedi. Bir kişi bilmediğini söyledi. Bir kişi ise “Süleyman Soylu” dedi.
• Çorlu Tren Faciası’nda hayatını kaybeden vatandaşların sayısını sordum. Toplumun bu tarz çoklu ölümlerin yaşandığı olaylarda, rakamları hatırlamakta zorlandığı ortaya çıktı. Katılımcıların yüzde 27,5’i doğru olan “25” cevabını verirken yüzde 35,9’u ise “hatırlamadığını” belirtti. Diğer katılımcıların yüzde 7,84’ü yaralı sayısı olan 325’e yakın rakamlar belirtti.
• Çiftlikbank’ı kimin kurduğuna dair soruda haberdeki kişilerin isimlerinden ziyade, varsa lakaplarının öne çıktığını gözlemledim. Katılımcıların yüzde 58,2’si, failin lakabıyla yanıt verip “Tosuncuk” dedi. Yüzde 40’lık grup ise “Mehmet Aydın” cevabını verdi.

12 Eylül darbesinin 1999’da olduğunu sanan bile var

• 12 Eylül darbesinin yılına dair soruya katılımcıların yüzde 86,3’ü “1980” diyerek doğru cevabı verdi. Yüzde 3,9’luk bir kesim “bilmediğini” belirtti. Yüzde 9,8’in cevabı ise 1960, 1970, 1978 ve 1999 yılları oldu.
• 2015 haziranında yapılan genel seçimlerin kasım ayında neden tekrarlandığı sorusuna ise katılımcıların yüzde 50’si “ilk seçimde meclis çoğunluğunun sağlanamaması ve koalisyon hükûmeti kurulamadığından dolayı yeniden seçime gidildi” şeklinde doğru bir cevap verdi. Katılımcıların yüzde 21,5’i ise hatırlamadığını belirtti.

Özgecan Aslan cinayetinin tarihini çoğunluk unutmuş

• Türkiye gündeminde o günlerde derin bir iz bırakan Özgecan Aslan cinayetini katılımcıların yüzde 17,6’sı hatırlamadığını belirtti. Katılımcıların yüzde 47’si ise cinayetin tarihini “2015” yılı olarak doğru cevapladı. Geri kalan yüzde 35,4’lük grup, 2011-2019 arasındaki farklı yılları zikretti.
• Son olarak, 2015 yılında Ankara Garı’nı vuran terör eyleminin hangi örgüt tarafından gerçekleştirildiğini sordum. Katılımcıların yüzde 62,7’si “IŞİD” dedi. Yüzde 11,7’si “PKK” diye cevapladı. Yüzde 19,6’sı hatırlamadığını söyledi. Yüzde 3,92’lik bir kesim ise “DHKP-C” yanıtını verdi.

Siyasetçilerin açıklamaları, haber hafızasını şekillendiriyor

Bu son soruya gelen yanıtlar, siyasetçilerin açıklamalarının okurların ve izleyicilerin haber hafızasını da nasıl şekillendirdiğini gösteriyor.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ve Başbakan Ahmet Davutoğlu Ankara Gar katliamının arkasında bir “kokteyl terör örgütünün” olduğunu söyleyip hem IŞİD, hem de PKK’yı işaret etmişti. Sonrasındaki soruşturma ve yargılama süreci ise tamamen IŞİD üyelerine yönelik olarak yapıldı. Sonuçta 9 sanığa 101 kez ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası verildi. Ancak anketimiz, Türkiye tarihinin en kanlı intihar saldırısının failini vatandaşların 3’te 1’den fazla bir kesiminin ya hatırlamadığını veya yanlış hatırladığını gösteriyor.

Anketin yanı sıra bu araştırma kapsamında bir dizi sokak söyleşisi de yaptım. Vatandaşların, Cumhuriyet gazetesi manşeti gerekçe gösterilerek ‘MİT TIR’ları Davası‘nda yargılanan iki gazetecinin (Can Dündar ve Erdem Gül) ismini hatırlamakta zorlandıklarını gördüm. Hrant Dink suikastını hatırlayanlar ise genelde cinayetin ardından çekilen o acı fotoğrafa gönderme yapıyor.

55 yaş üstü, manşetleri, görselleri ve bant yazıları hatırlıyor

Haber hafızasında mecranın da etki ettiği muhakkak. Bu araştırma boyunca çevremde gözlemlediğim kadarıyla 55 yaş üstü insanlar, haberleri daha çok “gazete manşetleri” üzerinden hatırladıklarını söylüyor. Bir olay olduğunda gazetelerin ertesi gün atacağı “başlıkları” beklediklerini belirtiyorlar.

Çıkan manşetlerde en çok akılda kalanların ise o dönemin hükûmet yetkililerinin fotoğrafları, meclis fotoğrafları, geçmişte karaborsa dönemlerinde oluşan akaryakıt ile tüp kuyrukları, sağ-sol çatışma görüntüleri olduğunu belirtiyorlar.

Bu yaş grubundaki kişiler, günümüzde ise daha çok televizyon ve Facebook üzerinden haberleri takip ettiklerini ve oradan hatırladıklarını söylüyorlar. Video içerikler daha çok akıllarında kalıyor. Ayrıca televizyonda izledikleri haberden çok, alt banttan geçen “kısa bilgileri” anımsadıklarını söylüyorlar.

Gençlerin haber hafızası, Instagram koleksiyonlarında

Çevremdeki 1990 ve sonrası doğumlu gençler ise haberlerin yayımlandığı yerlerden ziyade, paylaşıldığı sosyal medya platformlarının (Twitter, Facebook, Instagram) akıllarında kaldığını belirtiyor. “Twitter’da gördüm’” gibi ifadeleri sık kullanıyorlar. Bu platformdaki “like” özelliğinden, genelde haberleri daha sonra okumak üzere işaretlemek için yararlanıyorlar.

Gençlerin Instagram’ı haber almak için kullanmaları da dikkat çekici. Akışlarına düşen haber kuruluşlarının gönderileri için platformun “Kaydet” özelliğini kullandıklarını belirtiyorlar. Bu şekilde oluşturulan koleksiyon, haberleri hatırlamalarını da sağlıyor. Kaydedilenlerin birçoğu, IGTV videoları. Ayrıca Instagram’da paylaştıkları hikâyelerin oluşturduğu arşivin “Tarihte Bugün” özelliği de benzer bir işleve sahip gibi görünüyor.

Bu mini anket ve kısa söyleşiler, Türkiye’de okurların ve izleyicilerin hangi haberi, ne kadar hatırladığına (veya hatırladığını düşündüğüne) dair bir fikir vermeyi amaçlıyor sadece. Konunun tüm boyutlarıyla anlaşılması, ancak kapsamlı bir bilimsel araştırmayla mümkün olabilir.

İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR – HABER HAFIZASI DİZİSİNDE DİĞER BÖLÜMLER