Türkiye, seçim sath-ı mailine girdi. En geç 18 Haziran 2023’te yapılacak genel seçimler ve cumhurbaşkanlığı seçiminin ilk turu öncesinde siyasi partilerle ilgili gelişmeleri, olası cumhurbaşkanı adaylarını konu alan haberler bugünlerde yoğunlaştı. Tartışmaların da arttığı bu dönemde seçim habercililiğinde dikkat edilmesi gerekenleri deneyimli gazetecilere ve akademisyenlere sorduk. Tavsiyelerini 10 maddede derledik.
1. Siyasi adaylarla mesafenizi ve tarafsızlığınızı koruyun
Uğur Mumcu Araştırmacı Gazetecilik Vakfı Genel Yayın Yönetmeni Doç. Dr. Tezcan Durna seçim haberciliğinin çoğu zaman halkla ilişkiler, reklamcılık ve seçim kampanya faaliyetleriyle karıştırıldığını şöyle anlatıyor:
- Seçim haberciliği konusu aslında modern Anglosakson gazeteciliğinin en bilinen alanlarından birisidir. Ancak bu gazetecilik alanı çoğu zaman halkla ilişkiler, reklamcılık ve seçim kampanya faaliyetleriyle karıştırılır ve çoğu zaman da seçime katılan adaylar konusunda mesafesini koruyamayan gazetecilerin, gazetecilik mi yoksa kampanya faaliyeti mi yürüttüğü konusu birbirine karışır. Bunun için Anglosaksonlar bu alanla ilgili olarak belirgin ve net kriterler belirlemişlerdir.
- Bu kriterlerin en bilinenleri, dengelilik ve tarafsızlıktır. Tarafsızlık, seçimle ilgili haber yaparken herhangi bir adayı kayırmamayı gerektirir. Dengelilik ise adaylara eşit söz hakkı tanımayı gerektirir. Bu kriterlere ABD’de ve pek çok Batılı ülkede asgari düzeyde uyulmaya çalışılır hâlâ. Türkiye gibi otoriter devletlerde ise ana akım medya mevcut iktidarın propaganda aracına dönüştürülmüş durumdadır. Bu nedenle bu tür medya kuruluşlarının yaptığını seçim haberciliği olarak değil de kampanya yürütücülüğü olarak görmek gerekir.
2. Sadece partilere değil, halkın taleplerine de kulak verin
Durna, Türkiye gibi demokrasisi az gelişmiş ve baskılanmış toplumlarda seçim sürecinin hayati önem taşıdığını belirterek şunlara dikkat çekiyor:
- Seçim sürecini sadece anketlere, sayılara, rakamlara ve oranlara kilitlediğiniz zaman, demokratik bir tartışma kültürünü bu sayılardan ibaret bir yanılsama olarak sunma eğilimine girersiniz. Oysa modern parlamenter demokrasinin seçim faaliyeti, demokratik müzakereyi, sıradan insanın şikâyetlerini, taleplerini ve bu talepler doğrultusunda seçme hakkını ortaya koyacak sınırlı zaman aralığında gerçekleşir. Hele de halkın iradesinin sadece sandıkta tecelli edebildiği ülkemiz gibi demokrasisi ve protesto kültürü az gelişmiş ve yanı sıra baskılanmış toplumlarda seçim süreci hayati önemdedir.
- Bu nedenle seçim haberciliğini sadece seçime katılan partilerin sesine kulak vererek yürütmek yerine, halkın taleplerine de kulak vererek yürütmek ve bir anlamda halkın talepleriyle halka inmekte çoğu zaman güçlük çeken partiler arasında bir köprü kurmak demokrasinin güçlendirilmesi açısından hayati önemdedir. Tam da bu nedenle, habercilerin çoğu manipülatif olan kamuoyu araştırmalarını spekülatif bir üslupla halka duyurmak yerine, halkın talep ve şikayetlerini hem geniş halk kitlelerine hem de partilere ulaştırmaları daha anlamlı olur.
3. Seçim anketlerini ve diğer verileri etikten sapmadan haberleştirin
Peki olası seçim ihlalleri ve seçim izleme sürecinde nelere dikkat etmek gerekir, hangi yöntemleri kullanmak faydalı olur?
Artı TV Ankara Temsilcisi Sibel Hürtaş, bazı etik kuralların bilinmemesi ya da bilinçli olarak tercih edilmemesi nedeniyle seçim haberciliğinde üretilen bilgilerin manipülatif etkilere neden olabileceğini söylüyor:
- Seçim izlem ve raporları, kamuoyunu yönlendirmek için önemlidir. İzlem, rapor, analiz, anket gibi çalışmalar illa bağımsız kaynaklardan üretilmezler. Ancak haberci, bu verileri kamuoyuyla paylaşırken bağımsız bir tarz üzerinden vermek zorundadır. Genel olarak haberciliğin bazı etik kurallarının bilinmemesi ya da bilinçli olarak tercih edilmemesi, üretilen bilginin manipülatif etkilerinin ortaya çıkmasına neden olabiliyor.
- Buradaki somut örneği seçim anketleri üzerinden vereyim. Seçim anketlerinin haberleştirilme süreci çok ciddi etik kurallara bağlanmıştır. Bunlar öyle sıkı kurallardı ki önceki seçim dönemlerinde, seçim anketlerinin içeriğini eksik bir şekilde veren televizyon kanalları RTÜK [Radyo ve Televizyon Üst Kurulu] tarafından yaptırıma tâbi tutulabiliyordu. Son örneğini 2014 seçimlerinde gördüğümüz bu yaptırımlar artık uygulanmıyor. Ama bu tarihe kadar seçim anketlerini veren haberci, anketin kaç kişiyle yapıldığı, hangi bölgede yapıldığı, hangi yöntemle yapıldığı, hangi soruların sorulduğu gibi genel bilgileri sunmakla yükümlüydü. Bugün hangi yöntemle yapıldığı kesinlikle belli olmayan çok sayıda seçim anketi her türlü yayın organında yayımlanıyor. Seçim dönemi haberciliğine ilişkin bunun gibi çok spesifik konularda önemli etik kurallar var.
Haber siteleri Komsar’ın sahte yerel seçim anketiyle trollendi
4. Görsel kullanımında da tarafsızlığı gözetin
Hürtaş, seçim haberciliği için fotoğraf kullanımının önemine de dikkat çekiyor:
- Haberlerde fotoğraf kullanımı, siyasi aktörün imajı açısından çok önemlidir. Zira haber diline yönelik çok şey söylenebilir ama siyasi aktörün fotoğrafını koyduğunuz anda, kamuoyuna bir tasvir aktarmış olursunuz. Bu tasvirin nasıl yapıldığı da bir bakıma imaj çalışmasıdır. Fotoğrafta siyasi aktörün taşıdığı semboller, yüzüne yansıyan heyecan ve özgüven; çok kalabalık ve hareketli bir kampanyada çekilmiş fotoğrafları, çocuklarla ya da kadınlarla sempatik fotoğrafları gibi kitleler üzerinde olumlu duygular uyandırması… Siyasi aktörün gayet sıradan pozlarla geçiştirilerek kitleler üzerinde heyecan duygusunu uyandırmaması… Siyasi aktörü çok küçük bir kitle ile yan yana gösteren, sembollerden uzak tutan, agresif ve gergin, özgüvensiz göstererek, kaybeden bir görüntü yaratması gibi… Fotoğraf üzerinden çok sayıda tasvir aktarımı yapılabilir.
- Görselliğin gücünü gazeteler hep kullanır. Burada gerçek ve objektif görüntüyü olduğu gibi okuyucuya aktarabilmek için öncelikle basın yayın organları, bünyelerinde uzman foto muhabirleri çalıştırmak zorundadır. Son yıllarda en fazla yapılan yanlışlardan biri de siyasi aktörlerin kampanyalarını yürüten ekiplerin fotoğraf servisi yapmaları ve basın yayın organlarının bunları kullanmak zorunda kalmalarıdır. Bu gibi aktarımlar görsellik açısından yanıltıcı olabildiği gibi, imajı gazeteci yerine kampanyacının oluşturmasına neden olur. O zaman da ortada bir gazetecilikten söz edemeyiz.
5. Seçim vaatlerinin gerçeğe uygunluğunu sorgulayın
Uzun yıllardır çeşitli yayın organlarında Ankara muhabirliği yapan Kenan Kırkaya seçim haberciliğinde nelere dikkat edilmesi gerektiğini şöyle sıralıyor:
- Haberciliğin evrensel kriterleri duruma göre değişiklik arz etmese de bazı koşullarda daha da önemli hâle gelir. Seçim süreçleri bu evrensel gazetecilik kriterlerinin çok daha hassas ve etkin uygulanmasını gerektirir. Çünkü seçimler, siyasetin yoğunlaştığı, toplumun her açıdan yoğun siyasi propagandaya maruz kaldığı süreçlerdir. Bu tür dönemlerde gazeteciliğin toplum adına sorgulayan, didikleyen, araştıran, söylem ve eylemlerin perde arkasına bakan işlevi hayati önem taşır.
- Toplumun doğru ve eksiksiz bilgilendirilmesi amacıyla siyasi parti söylemlerinin, vaatlerinin, seçim beyannamelerinin, adaylarının, seçim stratejilerinin incelenmesi seçim haberciliğinin olmazsa olmazlarındandır. Vaatlerin gerçekliği, yapılabilirliği özellikle önemlidir. Siyasi partilerin daha önceki vaatlerinin ne kadarının gerçekleştirildiği, söylem ve eylem arasında bir farklılık olup olmadığı da mesleki gazetecilik faaliyetleri kapsamında incelenmesi gereken konuların başında geliyor.
6. Açık kaynakları ve haber arşivlerini kullanın
Kırkaya’ya göre seçim haberlerinde şunlara da dikkat edilmesi gerekiyor:
- İttifaklar son iki seçimde önemli bir konu hâline geldi. Hangi siyasi çevrelerin birlikte hareket ettikleri, taleplerinin ortaklığı ve ayrıldıkları noktalar da toplum tarafından merak edilen konulardan.
- Açık kaynaklar, seçim beyannameleri, siyasi parti temsilcilerinin söylemleri habere ve bilgiye ulaşmak açısından önemli kaynaklar. Yine seçim haberciliği açısından arşiv önem kazanıyor.
- Siyasi partilerin rakipleri için yönelttiği suçlamalar ve eleştiriler hem ölçüsüz hem de sübjektif olabiliyor. Bu tür iddialar haber unsuru olarak kullanılırken gerçeği ne kadar yansıtıp yansıtmadığı ayrıca araştırılması gereken konulardan. Bu tür suçlamalar ve eleştiriler haberleştirilirken suçlama ve eleştiriye maruz kalan tarafın görüşlerinin alınması, bu iddiaların çeşitli kaynaklardan teyit edilmesi de seçim haberciliği açısından önemli.
Televizyon tarihinin seçim sonucunu en çok etkileyen canlı yayın sorusu
7. Haber doğrulama süreçlerini hız baskısına feda etmeyin
İnternetteki şüpheli bilgileri inceleyip yanlış bilgi sorununa çözümler üreten Teyit’in Yazı İşleri Sorumlusu Emre İlkan Saklıca seçim haberciliğinde dikkat edilmesi gerekenleri şöyle anlatıyor:
- Seçimler, Teyit’te kriz olarak adlandırdığımız dönemlerden. Kamuoyunun haber alma konusunda beklentisinin yüksek, bilgi karışıklığının maksimum düzeyde seyrettiği bir süreç. Bu da haber merkezleri için ciddi bir baskı oluşturuyor. Haber merkezleri de bu yüzden bilgiyi aktarırken hız alanında gösterdiği eforu, haberlerinin doğruluğu için de ortaya koymalı. Sosyal medyada ortaya çıkan görüntüler doğrulama aşamalarından geçmeden ana akımlaştırılmamalı. Her bilginin manipülasyona açık olduğunu hep akılda tutmalı. Sahadan doğrulayabileceği bilgileri muhabirleri veya bilgi ağlarıyla doğrulamalı. Haberlerinde 5N1K ısrarını daha güçlü korumalı. Teyitçilik organizasyonlarının bu konularda içerikleri var mı onu incelemeli ve yakın çalışmalı.
8. Duyuma dayalı, kanıttan yoksun, muğlak haberler yapmayın
Saklıca, seçim haberciliğinde bilgi kirliliğinin önüne geçmek için hangi yöntem ve araçların kullanılmasını gerektiğini şöyle sıralıyor:
- Seçim dönemlerinde haber kaynaklarını çok iyi seçmek gerekiyor. Özellikle haber yapacak gazetecilerin yasal mevzuatı, YSK [Yüksek Seçim Kurulu) kararlarını, yereldeki gelişmeleri yakından takip etmesi gerekiyor.
- Haber alınacak kaynaklarda organizasyonların editöryel standartlarının iyi anlaşılması, doğru bilgiye erişmek için önemli. Yine teyit organizasyonlarının size şüpheli gelen bilgilerde çalışması var mı bakmak kritik önem taşıyor.
- Haber yaparken muğlaklığa yer vermeyen, kesinleşmiş bilgileri içermeyen, duyumlarla dolu, kanıttan yoksun içeriklerden kaçınmalı.
- Bir fotoğraf veya bir görüntü karşınıza geldiğinde tersine görsel arama yöntemi ile hızlıca kontrol etmek, bir siyasinin ya da birinin konuşmasıyla ilgili bir video önünüze düştüğünde konuşmanın tam bağlamını anlamak, başının sonunun kırpılmadığından emin olmak yanlıştan kaçınmada kolaylık sağlayabilir.
9. Tek bir sosyal medya hesabından ibaret haber derleyicilerine güvenmeyin
- Konuşmalar ve görüntülerdeki montajlar büyük tehlike yaratıyor. Son dönemde sosyal medyada sıkça karşımıza çıkan ve sadece bir Twitter hesabından ibaret olan haber derleyicilere güvenmemeli. Onların viralleştirdiği bilgileri haberleştirirken tüm detaylarını ortaya çıkarmalı.
- Taklit hesapların seçim dönemlerinde daha da artabileceğini öngörmek mümkün. Ünlüleri, siyasileri ya da haber merkezlerini taklit eden hesaplar büyük tehlike yaratıyor. Kullanıcı adları, onaylanmış olup olmamaları, geçmişteki paylaşımları dikkatle incelenmeli.
- Türkiye’ye has kırılgan konular ve gündemler iyi anlaşılmalı. Örneğin sığınmacıları hedef alan dezenformasyonun seçim döneminde artabileceğini söyleyebiliriz. Buradaki yayılımları, oy kullanma haklarını hedef alan çok sayıda bilgi ortaya saçılabilir. Bunu haberleştirirken de doğrusunu öğrenmek gerekiyor.
10. Asimetrik propagandaya ve zombi içeriklere dikkat edin
Saklıca sözlerini şu tavsiyelerle tamamlıyor:
- Asimetrik propagandayla üretilmiş içeriklere karşı da dikkatli yaklaşmalı. İttifaklardan birine aitmiş gibi görünen dokümanlar, sahte mesajlar sıkça karşımıza çıkabilir. Seçim güvenliğine ilişkin kaygılar da yanlış bilgiyi besleyebilir. Yine bu gibi içeriklerde hukuki düzenlemelerin yanı sıra ne olup bittiğini çok iyi anlamak gerekiyor.
- Birkaç seçimdir aynı cümlelerle dolaşan çok sayıda zombi içerik yeniden karşımıza çıkabilir. Komplo teorilerini odağına alan iddialar da bu dönem risk oluşturacak konulardan. Bu yüzden haber yaparken ya da haber tüketirken şüphe kasını çalıştırmak, kaynakları iyi sorgulamak ve duygularla değil rasyonel hareket etmek, seçim döneminde daha da önemli.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR:
Sansür ve kahkaha: Yerel seçimin en çok tartışılan 5 medya olayı
