Haber “derleyen” hesaplar Twitter’ı sardı. Birçoğu anonim ve künyesiz olan bu hesaplar, habere emek veren gazetecileri ve yayınları kaynak göstermiyor. “Alıntı” haberlerle takipçi kitlelerini büyütüp haksız kazanç elde ediyorlar.
Habercilik etiği ve telif hakları boyutuyla “kopyala yapıştır” sorunu bu sosyal medya platformunda da büyürken etkileşimden para kazanan Twitter şirketi sessiz. Faruk Bildirici ise “Ahlaki davranmayan bu hesapları teşhir edip duyurarak etkisizleştirebiliriz” diyor.
Facebook ve Instagram’da olduğu gibi, Twitter’daki haber derleyicisi hesapların tartışmalı pratikleri de son dönemde gazetecilerin dikkatini çekti. Bu hesapların bir kısmı önce farklı bir isimle açılıyor ve yeterince takipçi kazandıktan sonra “haber derleyicilere” dönüştürülüyor.
Müjde Ar adına açılan sahte hesabın dönüşümü sanırım bir fikir verecektir. Adeta bir larvanın kelebeğe dönüştüğü gibi, bir dönüşüm izledim. https://t.co/mqhweeWOnE
— Nasuh Bektaş (@nasuhbektas) September 22, 2022
Hızlıca yapılan bir araştırma bile bu hesapların ne kadar yaygın olduğunu göstermeye yetiyor. Bunların “derleme” veya “alıntı” pratikleri ise çok çeşitli.
Örneğin şu sayfada listelediğim 50 Twitter hesabının kimisi, haberleri tweet zinciri (thread) veya bilgiseli (flood) olarak bölüp parça parça paylaşıyor. Bazıları haberleri tek cümleyle ve tek görsel eşliğinde veriyor. Birçoğu hiç kaynak göstermiyor. Alttaki gibi örneklerde ise uzun bir zincirin en sonunda kaynak ve bağlantı veriliyor.
İstanbul'da ev kirasına yüzde 50 zam yapmak isteyen bir ev sahibi kiracısının kabusu oldu. İstediği zam yapılmayan ev sahibi, evin elektrik ve su sayacını söktü. Kelebek hastası oğlunu sürekli serin yerde tutması gereken kiracı Remziye Altunbaş, pic.twitter.com/ziJL5eicSa
— mühendisyen (@muhendisyenn) September 18, 2022
Google başta olmak üzere birçok dijital platform, özgün ve nitelikli gazeteciliği öne çıkarmak yerine Türkçe haber ekosistemini bozan yayıncıları “ortak” olarak nitelediği için eleştiriliyor. Kişisel mesajlaşma uygulamalarından Telegram’daki haber yayıncılığına da Journo geçtiğimiz günlerde dikkat çekmişti.
Twitter botları haber sitelerini “kazıyor”
Twitter’da görüldüğü gibi sosyal medyada da durum gazetecilik açısından pek parlak değil. Elon Musk’ın bu şirketi 44 milyar dolara satın almasının ardından durumun iyiye mi, yoksa daha da kötüye mi gideceği belirsiz.
Twitter’daki neredeyse her konuda ç’alıntı haber bulmak mümkün: Siyaset, tarih, bilim, kültür, edebiyat vb. Bu içerikleri paylaşan birçok hesabın, haber sitelerindeki metinleri otomatik olarak “kazıyarak” (scraping) yayımladığı görülüyor.
Twitter’ın her hafta yaklaşık 10 milyon bot hesabı sildiği bildirilmiş ve Musk’ın şirketi satın alma sürecinde de sahte hesaplar konusu gündeme gelmişti.
Bak geç gazeteciliği: Emeksiz, üretimsiz haber
Reuters Enstitüsü‘ne göre Twitter, Türkiye’deki haber tüketicileri arasında, YouTube ve Instagram’ın ardından en popüler 3. sosyal medya platformu. Genel sıralamada ise WhatsApp ve Facebook’un da gerisinde, 5. sırada yer alıyor.
Üsküdar Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilik Bölüm Başkanı Prof. Dr. Süleyman İrvan, “Sosyal medyada giderek artan oranda, benim Türkçeye ‘bak geç gazeteciliği‘ olarak çevirdiğim ‘glance journalism‘ söz konusu. Sosyal medya kullanıcılarının önemli bir kısmı sadece başlıklara bakıp geçtiği ve detaylarla ilgilenmediği için sosyal medyada sadece başlıkları verip geçen ve böylece takipçi kazanmaya çalışan hesaplar çoğaldı” diyor.
Türkiye medyasını ana sorunu: Özgün haber üretememek
Journo’da yayımlanan “Türkiye’nin haber çölleri” araştırmasına göre, haberlerin %85’inin kopya olduğunu hatırlatan İrvan şunları ekliyor:
- Bunlar etik açıdan sorgulanabilir ancak Türkiye internet medyasının ana sorunu özgün haber üretmemesidir. Yani tam haber paylaşan hesaplar da aslında kendi yaptıkları haberleri değil, oradan buradan aldıkları haberleri paylaşmaktadırlar.
- Gazetecilik etiği açısından, bir muhabir tarafından emek harcanarak yapılmış bir haberi olduğu gibi kopyalamak haber hırsızlığıdır. Bu haberi başka bir mecra özetleyerek aktarsa bile emeğe saygı gereği haberi üreten ana mecraya link vermelidir. Doğru olan budur. Bunun dışındaki pratikler hem etik açıdan sorunludur hem de gazeteciliği yoksullaştırmaktadır.
5N1K+1E kuralına dikkat edilmeli
İrvan şöyle devam ediyor:
- Haber, sadece başlıktan ya da spottan ibaret bir duyuru metni değildir. Sosyal medyada gazetecilik yaptığını iddia edenlerin mesleğe verdikleri zararı da göz önüne almaları gerekir. Etik açıdan iyi bir haber benim deyimimle 5N1K artı 1E sorularına tam cevap veren haberdir. 1E sorusu, yaptığım haber etik değerlere uygun mudur sorusudur.
Gazeteciler Twitter’da medya kuruluşlarından 59 kat daha fazla etkileşim alıyor
“Manipülasyona oldukça açık bir alan”
Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi’nin Gazetecilik bölümünden Prof. Dr. Gamze Yücesan Özdemir ise şunları söylüyor:
- Son dönemde haber derleyici hesaplar Twitter’da ciddi boyutlara ulaştı. Bu hesaplar belirli bir haber üretim ağına ya da websitesi gibi kurumsal bir alana sahip değiller. Buna karşın, yalnızca Twitter hesabı olarak var oluyorlar. Kullandıkları haberleri çoğunlukla kaynak göstermeden yayımlıyorlar. Çok az bir bölümü paylaştığı haberin bağlantısını ekliyor. Bu durum hem gazeteciler, hem okuyucular hem de kamuoyu açısından sonuçlar doğuruyor elbette.
- Gazetecilik alanından bakarsak, kaynak gösterilmeden kullanılan haberler, bu alandaki emeğin gaspı oluyor. Telif konusu biraz daha sıkıntılı. Kaynak gösterilen haberler için de telif ödemesi yapılmıyor. Okuyucular açısından ulaşılan haberin doğruluğu ve gerçekliği şüpheli. Bu açıdan manipülasyona ve sahte habere oldukça açık bir alan.
Bu hesaplar gazetecilik yapıyor gibi görülmemeli
Özdemir şöyle devam ediyor:
- Kamuoyu açısından bakıldığında bu tarz hesaplar otoriterliği aşmak için bir araç olarak görülüp meşrulaştırılabiliyor. Bu hesapların pek çok haberi hızlıca, en kısaltılmış hâliyle ve engellemelere takılmadan dolaşıma sokması insanlar için önemli oluyor.
- Oysa gazetecilik tekniği açısından da etiği açısından da oldukça sakıncalı sonuçlar doğurabilecek bir uygulamadır bu. Kamuoyuna gerçek bilgi vermekle yükümlü olan gazetecilik mesleğiyle karıştırılmamalı, “sosyal medya hesabı” olarak görülmeli ve değerlendirilmeli. Çünkü kamuoyunun haber alma hakkı bu çerçevenin oldukça ötesindedir.
Kaynak gösterme ilkesi var ama yasal düzenleme eksik
Gazeteci Faruk Bildirici de Twitter’daki haber derleyicilerinin genelde kaynak göstermeksizin yayın yapmasından hareketle gazetecilik meslek ilkelerine ve telif yasalarındaki boşluğa dikkat çekiyor:
- Maalesef sadece sosyal medyada değil internet medyasında da haberler, söyleşiler, yazılar olduğu gibi alıntılanır; açıkçası çalınıyor. Bunu önleyecek yasal düzenleme de yok. Türkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesi’ne göre, alıntı yapıldığında kaynak göstermek zorunludur. Ancak bu etik ilke çoğu zaman uygulanmıyor, uygulansa da metinler bütün olarak alındığı için alıntıdan öteye geçilmiş oluyor.
- Basın Kanunu’na göre bir gazetecilik ürününün alıntılanabilmesi için aleniyet kazandıktan sonra kaynak gösterilmesi yeterli. Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu’na göre de gazetecilik ürünleri, fotoğraf, görüntü vb. dışında fikir ve sanat eseri kabul edilmiyor. Yani gazetecilik içeriklerinin telif hakkı kabul edilmiyor. O nedenle biz gazetecilerin bu yönde mücadele vermesi, çaba harcaması gerek ki gazetecilik içeriklerinin telif hakkı yasal olarak tanınsın.
Gazetecilere göre Twitter haberciliği: Hem yazı işleri, hem not defteri
Emeği çalınan gazetecilerden izin isteyen yok
Yaptığı haberler kaynak gösterilmeden Twitter’daki “derleyici” hesaplar tarafından paylaşılan çok sayıda gazeteciden biri olan Esra Tokat şunları söylüyor:
- Bu tarz hesaplar tarafından benim de haberlerim çok sık haber linki verilmeden kullanılıyor. Daha da kötüsü haber bağlantısını geçtim, haberin kime ait olduğu dahi belirtilmiyor. Günümüzde haberi yapan gazetecilere ulaşmak çok kolay, bu yüzden eğer haber kullanılacaksa sözlü ya da yazılı izin istenebilir. Ancak 4 yıllık meslek hayatımda neredeyse hiç böyle bir durumla karşılaşmadım.
Twitter’daki haber derleyicilerin faaliyetini “emek hırsızlığı” diye niteleyen Tokat, “Bu yapılanla mücadele etmenin en önemli yolu kişilerin ve kurumların gazetecilik meslek etiğine sahip çıkmaları” diyor.
Bu hesapların amacı ne ve Twitter niye harekete geçmiyor?
NewsLabTurkey’in Strateji Geliştirme ve E-bülten Editörü, aynı zamanda Yayın Kurulu üyesi olan Ahmet Alphan Sabancı, Twitter’daki haber derleyicisi hesapların değişkenliğine dikkat çekerek San Francisco merkezli şirketin bunlara neden “dokunmadığını” şöyle anlatıyor:
- Alıntı yapan bu hesapların aşırı hareketli ve değişken olması, genel olarak hızlı para kazanmak için kurulduklarından dolayı ömürlerinin kısa olması süreci zorlaştırabilir, özellikle de envanter çıkartma noktasında hayli zor bir süreç. Bunun için biraz teknik bilgiye ihtiyaç olacaktır, örneğin kullanıcı adları yerine “user ID” toplamak ve onları takip etmek gibi.
- İşin telif boyutu aslında çok karışık. Çünkü haberler topluma faydalı içerik olarak görüldüğü ve çoğu zaman bir tweet içine sığacak kısmı (eğer görsel ve video kullanımı yoksa) adil kullanım sınırında kaldığı için burada telif argümanı zor olabilir. Twitter’ın genel olarak bu hesaplara dokun(a)mamasının sebebi de kısmen buradan kaynaklanıyor. Neredeyse her ülkenin telif kanunlarında bunu adil kullanım olarak savunmak çoğu zaman mümkün.
Haberleri kaynağından uzaklaştırıyor, bağlamından koparıyorlar
Sabancı şöyle devam ediyor:
- Ancak işin etik ve toplumsal etki boyutu çok daha önemli. İnsanları haberin asıl kaynağından uzaklaştırmaları, haberi ve bilgiyi bağlamından koparmaları, yanlış bilginin ve komplo teorilerinin yayılmasını kolaylaştırıyor. İnsanlar bu formata alıştığı için de politik amaçla kurulan ya da yalan haberlerle takipçi toplayıp para kazanmayı amaçlayan bu hesapların büyük bir kısmını fark edemiyor ve yayılmalarını sağlıyor.
Ahlaki davranmayan hesaplar teşhir edilmeli
Peki ne yapmalı? Faruk Bildirici‘nin çözüm önerisi, gazeteciler arası dayanışma ile kamuoyunun farkındalığını artırmak:
- Sosyal medyada gazetecilik içeriklerini olduğu gibi çalıp kaynak dahi göstermeyen hesaplara karşı da gazetecilerin toplu mücadele etmesi, bu hesapları teşhir etmesi gerekir. Ahlaki davranmayan bu hesapları teşhir edip duyurarak etkisizleştirebiliriz. Onlar karşı en güçlü mücadele aracımız onların okurlarını, izleyicilerini bilinçlendirmek olabilir.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR:
Kim kazanacak: Kopyala yapıştır yayıncılığına karşı özgün habercilik
