Gazeteciler, bilmedikleri yabancı dillerde yayımlanan haberleri takip ve tercüme etmek için hangi dijital araçları kullanıyor? Yabancı dillerde hangi sözlükleri ve dil denetim uygulamalarını tercih ediyorlar? Uluslararası yayınlara da haber yapan Beril Eski, Teyit’ten Can Başaçek, Dünya Podcast’in kurucusu Seda Karatabanoğlu, Karar’dan Gülcan Aslan ve Cumhuriyet’ten Birol Güger’e bu soruları sorduk.
Giderek gelişen yapay zekâ uygulamaları ve doğal dil işleme yöntemleri, Türkçe çeviri araçlarının da yeteneklerini her gün geliştiriyor. Öyle ki önceki ay bir çevirmen “İyi Fransızca bilmeden, Google Translate yardımıyla” Milan Kundera’nın biyografisini çevirdiğini açıklamış ve bu tweet çok tartışılmıştı:
İyi Fransızca bilmeden,Google Translate yardımıyla ve cümle cümle çalışarak sekiz ayda çevirdiğim, dokuz-on defa yeniden okuduğum,Halil Gökhan'ın editörlüğü ve Şükrü Argın'ın titiz okumasıyla eksikleri tamamladığımı düşündüğüm Milan Kundera biyografisi nihayet matbaaya gidiyor… pic.twitter.com/v8xn4mdxDa
— osmanakinhay (@osmanakinhay) April 27, 2022
Özellikle dış haberciler “çeviri yapmadıklarını” vurgular. Çünkü dünyadaki gelişmelerin farklı bir kitleye, farklı bir dilde, doğru ve eksiksiz aktarılması yabancı dildeki tek bir metnin alınıp Türkçe’ye çevrilmesiyle mümkün olmaz. Türkçe haber dili farklı olduğu gibi, Türkiye’deki okur kitlesi için haber değeri, beklentiler ve alışkanlıklar da dünyadan farklıdır. Bu yüzden nitelikli içerikler ortaya koyan dış haberciler, çok sayıda özgün kaynaktan yararlanarak yepyeni bir Türkçe haber yazar.
Bununla birlikte “düz çeviri” de en azından gazetecinin, bilmediği dillerdeki haberleri ana hatlarıyla takip etmesi için zaman zaman gerekli olur. Google Translate başta olmak üzere çeviri uygulamalarının artan gücü, dış haberciler başta olmak üzere gazetecilerin dünya medyasını giderek daha da isabetli hâle gelen tercümelerden izleyebilmesini sağlıyor. Peki gazeteciler bu tür çevirilerde nelere dikkat ediyor? Yazı işlerinde ne tür araçlardan faydalanıyorlar? Bu araçlar gazetecilerin işini hangi bağlamda kolaylaştırıyor?
Cumhuriyet gazetesinin dış haberler koordinatörü ve intennet haber müdürü Birol Güger, habercilikte yapılan işin çeviriden ziyade büyük ölçüde uyarlama olduğu üzerinde duruyor:
- Çevirmenliğin, gazetecilikten çok daha uzun süredir uğraştığım bir iş olması sebebiyle pek çok çeviri aracını bir arada kullandığımı söyleyebilirim. Bunların arasında en bilinenleri SDL Trados Studio‘dur. Ancak bu araç da dâhil olmak üzere klasik çeviri araçlarının haber çevirilerinde pek işe yaradığı söylenemez. Çünkü yaptığımız iş çeviriden ziyade büyük ölçüde uyarlamadır.
Google Translate, Merriam-Webster, Breaking News, Reuters Connect…
Güger, uluslararası kaynaklardan gelişmeleri Türkiye’deki okuyuculara aktarırken en sık başvurduğu dijital araçları ise şöyle sıralıyor:
- 2016’dan bu yana Google Translate, yapay zekâ konusunda epey ilerleme kaydetti. Cümle tabanlı otomatik çeviri algoritması epey gelişti. Bu sebeple bu araca sık sık başvurduğumu söyleyebilirim. Sözlük olarak da Tureng, pratik ihtiyaçlarımızı büyük ölçüde karşılamakta. İngilizce-İngilizce sözlük olarak da Merriam-Webster‘ın iyi bir seçenek olduğunu düşünmekteyim. Ancak hâlihazırda Rusça, Arapça, Farsça, İbranice ve Çince kaynakların Türkçe çevirilerinin isabetlilik bakımından beklenilen sonuçları vermediği çok açık. Bu tarz kaynaklardan haberlerle karşılaştığımızda İngilizce metin üzerinden çeviri yapıyoruz. Devamında da ilgili dili bilen bağlantılarımıza son okuma yaptırıyoruz.
- Breaking News ve Reuters Connect, gün içinde sık sık haber ve son dakika takibi yaptığımız araçlar arasında. Breaking News sayesinde dünya çapında onlarca medya organını aynı anda takip ediyor ve bildirimler yoluyla da gündemden haberdar oluyoruz. Aynı zamanda İngilizce yayın yapan bir uygulamaya da sahip olduğumuz için İngilizce metinler yazmamız ya da önemli güncel haberleri İngilizceye çevirmemiz gerekebiliyor. Çeviriyi tamamladıktan sonra son okumayı Grammarly aracılığıyla yapıyoruz. Son derece başarılı sonuçlar verdiğini söyleyebilirim.
Birol Güger: İngilizce bilmek avantaj ama artık yeterli değil
- İşimizin haber toplama, analiz etme, çevirme şeklinde üç ayağı var. Haber toplama safhasında internet, sosyal medya ve organik ilişkiler belirleyici oluyor. Gün içerisinde belirli aralıklarla kontrol ettiğimiz haber siteleri ve ajanslar mevcut. Üyelikler yoluyla uluslararası anaakım basın kuruluşları ve ajansların panellerine erişerek haber toplayabiliyoruz. Belli alanlarda uzmanlaşmış arkadaşlarımız sayesinde belirli bölgelerden gelen haberleri listeleyip hangi haberleri çevireceğimize birlikte karar veriyoruz. Görüş alma söz konusu olduğunda, dünyanın her tarafındaki kaynaklarımız ile WhatsApp, Zoom ve Skype gibi araçlar üzerinden iletişim kurabiliyoruz.
- Dün olduğu gibi bugün de bir gazeteciyi öne çıkaran varlıklarının başında telefon defteri geliyor. Bugün adres ve telefon rehberlerimizi pratik bir şekilde yedekleyip bulut uygulamalarında saklayabiliyoruz. Kontaklarımız bizim için çok değerli, yeni kontaklara ulaşmak söz konusu olduğunda birçok çevrimiçi ve çevrimdışı uygulamanın yanında LinkedIn tek başına büyük bir işlev görüyor.
- Bugün, İngilizce biliyor olmak biz haberciler için büyük bir avantaj, ancak bu yeterli değil. Dış haberlerle ilgilenen arkadaşlara en önemli tavsiyem İngilizce’nin yanında en az bir de Doğu dili öğrenmeleri.
Beril Eski: Nasıl arama yapması gerektiğini bilen bir gazeteci, çeviride de hızlı yol alır
Birçok medya kuruluşunda çalışmış olan ve New York Times, The Guardian, Independent gibi çeşitli kuruluşlara analiz haberler yazmaya devam eden gazeteci Beril Eski ise çevirinin anlaşılır olmasında arka plan bilgisinin önemine değiniyor ve benimsediği yöntemi şöyle açıklıyor:
- Çeviriden çok anlamı yansıtacak, Türkçe açıklayacak şekilde aktarmaya çalışıyorum. Birebir çeviri her zaman bilgiyi aktarmaya yeterli olmuyor, bazı kelimelerin Türkçe’de karşılığı yok örneğin. O kelimeleri çevirirken açıklama eklemeyi veya birebir karşılığı yerine uzun bir cümleyle açıklamayı tercih ediyorum. Bazen çevirinin anlaşılır olması için arka planı açıklayan parantezler, dipnotlar da eklemek gerekebiliyor. Buna ek olarak benzer konuların ifade edildiği Türkçe ve İngilizce metinleri okuyorum, iki dilde nasıl farklı aktarıldığını anlamaya çalışıyorum, biraz da o aktarımlara uygun hareket etmeye çalışıyorum.
- Çok teknik çevirilerde o ülkelerin Türkçe yayın yapan resmi organlarının web sitelerine bakıyorum. Türkçe yayın yapan yabancı kuruluşların haberlerini gözden geçiriyorum, ABD için Voice of America, Almanya için DW gibi. Online sözlükler kullanıyorum. Genellikle anlamadığım ifadelerde Google’a başvuruyorum, bu ifadeler başka hangi cümlelerde nasıl kullanılmış, hangi haberlerde yer almış diye bakıyorum.
İzlediği yöntemlerin habercilikte kesinlikle çok zaman kazandırdığını ifade eden Eski’ye göre, basılı olarak ulaşmanın mümkün olmadığı bir külliyata Google üzerinden hızlıca ulaşmak mümkün. Eski, “Nasıl arama yapması gerektiğini bilen bir gazeteci, yabancı dilde yayın veya çeviri yaparken çok hızlı yol alabilir. Her şeye rağmen tereddüt edilen durumlarla karşılaşılabiliyor. Bu durumda sosyal medyadan yardım isteyenlere rastlıyordum. Ben eski usul, güvendiğim meslektaşlarıma, çevirmenlere başvurmayı tercih ediyorum” diyor.
Can Başaçek: Birçok yanlış bilginin sebebi, yanlış çeviri
Teyit.org ekibinden çevirmen ve teyitçi Can Başaçek ise yanlış çeviriden kaynaklanan yanlış bilgilerin üzerinde duruyor ve bu konuda pek çok örnekle karşılaştıklarını belirtiyor:
- Teyit’te sebebi yanlış çeviri olan birçok yanlış bilgiyle karşılaşıyoruz. Bunların çoğu kaynak dili yeterince iyi bilmemekten kaynaklanıyor. Örneğin yanlış çeviri sebebiyle The Telegraph’ın TOGG’dan “çığır açan yerli otomobil” olarak bahsettiği iddiası sosyal medyada kolayca yayılabiliyor. Oysa doğru çeviri ve doğru bağlam ile haberdeki “groundbreaking” kelimesinin “çığır açan” değil, “groundbreaking ceremony” yani “temel atma töreni” için kullanıldığı anlaşılıyor. Yahut bir haberin yanlış çevirisi sebebiyle tek başına et tüketimini bırakmanın iklim krizini durduracağı düşünülebiliyor ve bu bilgi haber sitelerinde yer alabiliyor.
- Gazetecilerin, yanlış çevirinin ve dolayısıyla yanlış bilginin önüne geçmek için yapması gereken, dile hâkim olduğundan emin olmak, mümkünse profesyonel bir çevirmenle çalışmak, mümkün değilse çeviriyi hem kaynak dilde hem de hedef dilde yetkin birkaç kişinin daha kontrol etmesini sağlamak. Eğer yabancı dildeki bir haberi çeviriyorsanız, haberin referans verdiği kaynağı kontrol etmek de ayrıca önemli. Özellikle akademik makaleler söz konusu olduğu zaman, kaynağın dili, asıl haberi yazan kişinin ana dili olsa dahi, kişinin bahsi geçen alanda yetkinliği yoksa materyali yanlış anlamış olabilir; bu sebeple bilgiyi çapraz sorgudan geçirmek mühim.
- Dikkat edilmesi gereken başka bir konu ise Türkçe düşünmek. Bir dili çok iyi biliyor olmak, o dilden çok iyi çeviri yapabileceğimiz anlamına gelmiyor; kaynak dilde anladığımız bir cümleyi tüm öğeleriyle Türkçe’de kurmak yerine, “Bu cümleyi ve mesajını kendi dilimde nasıl inşa ederdim?” diye düşünmek, çeviriyi iyi yapan ve yazacağınız haberi anlaşılır kılan en önemli unsurlardan.
- Son olarak güvenilir kaynaklardan çeviri yaptığınızdan emin olmak elzem. Gazetecilerin eleştirel düşünme becerileri ortalama bir okuyucudan daha yüksek olsa da herkes hataya düşebiliyor. Ancak mesleki aşinalıklar sayesinde gazeteciler güvenilir kaynakları daha iyi tespit edebilir. Bu sebeple The Guardian, The Wall Street Journal, WIRED gibi güvendiğiniz kaynakları öncelemek, haberini yaptığınız ya da çevirdiğiniz konuda bu kaynakların ne söylediğini kontrol etmek önemli.
İsabetli çeviri için Wikipedia’dan (Vikipedi) bir ipucu
Başaçek, çeviri sürecinde en sık başvurduğu araçları ve kullandığı teknikleri de şu şekilde aktarıyor:
- Benim çeviri yaparken en sık başvurduğum araç İngilizce-Türkçe ve İngilizce-İngilizce sözlükler. İngilizce-Türkçe sözlük için tureng.com oldukça faydalı. Özellikle bir kelimenin hukuk, siyaset, bilişim teknolojileri gibi farklı alanlardaki anlamlarını açıklaması açısından epey dolu bir bilgi kaynağı. Ancak aradığım karşılığı bulamadığımda Dictionary.com, merriam-webster.com gibi İngilizce açıklamaların bulunduğu sözlüklerden de faydalanıyorum. Sözlüklerin yeterli gelmediği bazı ifadeler için ise Vikipedi iyi bir kaynak; bazı İngilizce ifadelerin Vikipedi sayfasına giderek sol panelden Türkçe dilini seçtiğinizde dilimizde nasıl kullanıldığını görmeniz mümkün. Örneğin şu sayfada dil değiştirdiğinizde “stellar corona” teriminin Türkçe’de “taç küre” veya “güneş tacı” olarak kullanıldığını görebiliyorsunuz.
- Türkçe’den İngilizceye çeviri yaparken ise Grammarly imla kuralları ve cümle yapılarını doğrulamada çok kullanışlı bir uygulama. İngilizce dışındaki bir dildeki kaynağı incelerken en çok başvurulan araçlardan biri de tarayıcıların yerleşik “Bu sayfa çevrilsin mi?” özelliği. Bu özelliği kullanarak metni Türkçe yerine İngilizce’ye çevirmek daha iyi bir sonuç veriyor. Elbette çeviri yaparken araya üçüncü bir dil girmesi ideal bir durum değil; bu nedenle bu aracı çeviri yapmak yerine metindeki önemli bilgilere erişerek araştırmanızı zenginleştirmek için kullanmak daha faydalı olacaktır.
Gazeteciler imlada hangi kaynakları referans alıyor? 5 haber merkezinde son durum
MTPE (Makine çevirisi editörlüğü) diye yeni bir meslek doğdu
Başaçek’e göre gazetecilerin, dil alanındaki yeni teknolojilerden faydalanması çok önemli:
- Çoğu alanda olduğu gibi çeviri alanında da teknolojiye sırt çevirmememiz gerekiyor. Bu araçlar çoğu zaman işimizi kolaylaştırmak için tasarlanıyor; biz de bunları yok saymak yerine bunlardan işimizi kolaylaştıracak şekilde faydalanmalıyız. Örneğin yapay zeka destekli makine çevirilerinin gelişmesi, çeviri sektöründe MTPE (Machine Translation Post Edit) yani Makine Çevirisi Sonrası Düzeltme gibi bir işin doğmasına sebep oldu. Bu yöntemle çevirmen, metni makine çevirisinden geçirdikten sonra noktalama işaretlerini, yazım hatalarını, söz dizimini ve makine çevirisinin kavrayamadığı anlam nüanslarını düzeltiyor. Bu sayede hem çevirmenin işi kolaylaşıyor hem de çeviri çok daha hızlı tamamlanıyor.
- Elbette bu işi hem kaynak dilde hem de hedef dilde yetkin bir çevirmenin yapması mühim. Dil alanında gelişen teknolojiler, gazetecilerin çevirmen eksikliği gibi kısıtlı durumlarda işini kolaylaştırıyor, farklı dilleri incelemelerine imkan sağladığı için kaynak zenginliği sağlıyor ve doğru bilgiye ulaşmalarına yardımcı oluyor. Bilgi hızının artması, dil alanındaki teknolojileri geliştiriyor; dil alanındaki teknolojilerin gelişmesi de bilgi akışını hızlandırıyor, yani ikisi birbirini besliyor. Bu sebeple gazetecilerin eleştirel düşünme yetilerini kuvvetlendirmek, işlerini kolaylaştırmak ve çağın gerekliliklerinin gerisinde kalmamak için dil alanındaki teknolojilerden faydalanması çok önemli.
Seda Karatabanoğlu: Google Translate’in Fransızca-Türkçe çevirisi o kadar kötü değil
EUROPolitika’da Fransa gündemi üzerine yazılar yazan ve dış haberler odaklı Dünya Podcast’in kurucusu olan gazeteci Seda Karatabanoğlu, 2022 itibarıyla Google Translate’in Fransızca-Türkçe için o kadar da kötü olmadığına değiniyor:
- Çevirilerde sıklıkla kullandığım dil Fransızca. Bu sebeple tüm yorumlarım çeviri araçlarının Fransızca işleyişine dair. Genelde Google Translate’in İngilizce’de iyi olduğu ve diğer dillerde o kadar iyi olmadığı söylense de bence bu durum Fransızca için geçerli değil. Temel düzeyde Fransızca-Türkçe iyi çalışan bir dil kombinasyonu. Ancak Türkçe-Fransızca çeviride mutlaka müdahale etmek gerekli. Bu sebeple Google Translate kullanırken zaten Fransızca biliyor olmak lazım. Fransızca’da Türkçe’de olduğu gibi sen ve siz kişi zamirleri var. Bu zamirler, Fransızca iletişim kurmada oldukça önemli. Kişi zamirine göre fiillin çekimi de değişiyor. Bu zamirlerin kullanımı çeviride ilk dikkat ettiğim şey olabilir. Çeviri uygulamalarında bazen bu zamirler birbirinin yerine geçebiliyor. Bu da anlam hatasına sebep olabiliyor. (Seni siz, sizi sen diye çevirebiliyor.)
- Genel olarak bir haber okurken bilmediğim kelimeler için ‘transover’ eklentisini kullanıyorum. Kelimenin üzerinde tıklayınca sade bir şekilde anlamını veriyor. Dili kendisi tanıyor. Ayrıca imleç ile cümle ya da paragrafı seçip Google Translate aracılığıyla kötü olmayan bir çeviri sunuyor. Sekmeler arası gezip bir kelimenin çevirisine bakmaktansa bu yöntemi kullanıyorum. Zaman ve hız kazandırıyor.
- Çeviri kullandığım diğer bir araçsa Reverso. Reverso’nun çeviri kalitesi iyi değil ancak gramer kontrol (correcteur) kısmı Fransızca için gayet iyi. Tıpkı Grammarly gibi gramer hatasının neyden kaynaklandığı söylüyor ve düzeltmeye dair öneriler sunuyor. Ayrıca alternatif kelime, alternatif cümle seçenekleri iyi çalışıyor. Reverso’yu corrrecteur için browser’dan kullanıyorum. Dizi, film izlerken ya da Fransızca yazı yazarken Mac için olan uygulama versiyonunu kullanıyorum. Küçük bir pencerede hızlıca kelimeye bakabiliyorum ve tarayıcıdan sekme değiştirmem gerekmiyor. Yine uygulama üzerinden fiil çekimlerine bakmak için de kullanıyorum.
Gülcan Aslan: Çeviride kültürel farklara dikkat edilmeli
Karatabanoğlu, yalnızca çeviri araçlarına güvenerek hareket edilmemesi gerektiğini de ifade ederken ele alınan konuya hakim olmanın önemine vurgu yapıyor:
- Gazeteci gerçekten bilmediği bir dilde sadece çeviri araçlarına güvenerek çeviri sürecine girmemeli. Bazen bir haberin içinde geçmişe birçok referans olabiliyor. Önce bunları anlamalı günümüzle ilişkisini kurmalı. Gazetecilikte bilgiyi doğru bir şekilde ulaştırma sorumluluğu çeviride de devam ediyor. Bu yüzden çeviri haberlerde teknik çeviriden çok konuyu anlamak için vakit ayırmalı diye düşünüyorum. Bazen çeviri araçlarındaki anlamından emin olmadığım kelimeleri Tahsin Saraç’ın Fransızca-Türkçe sözlüğünden kontrol ediyorum.
Karar gazetesinin SEO editörü Gülcan Aslan ise çeviri sürecinde dikkat edilmesi gereken kültürel farklara vurgu yapıyor ve bazı araçların işini kolaylaştırdığını dile getiriyor:
- Çeviri sürecinde en çok dikkat edilmesi gereken noktalardan biri bana kalırsa kültürel farklardır. Bize göre çok anlam ifade eden bazı kavramlar ya da deyimler başka kültürden birileri için aynı etkiyi yaratmıyor. Bu durumda tersi de geçerli elbette. Çözüm olarak da sıkça başvurulan teknik, ifadeyi kendi kültürüne uyarlamaktır. Okuyucu için ancak bu şekilde haberi anlamlandırabilirsin veya geniş bir arkaplan bilgisine yer vermek zorunda kalabilirsin.
- Benim en sık faydalandığım ve işimi kolaylaştıran araçlardan biri thesaurus.com. İngilizce eş anlamlı kelimeleri kıyaslayabildiğim ve alternatifleri görebildiğimden benim için oldukça kullanışlı diyebilirim. Bağlamına en uygun ifadeyi yerleştirmenize yardımcı olabilen bir kaynak. Wordreference.com da sıklıkla başvurduğum sözlüklerden biri. Kelime çevirisine ek olarak kullanıcıların çeviri konularıyla ilgili birbirine soru sorabildikleri ve çeviri önerisi alabildikleri forum hizmeti sunması da fayda sağlıyor.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR:
Horolop şorolop: Türkiye gündemini yabancı dilde haberleştirmek zor zanaat
