İngilizce “açık kaynaklı istihbarat” (open-source intelligence) ifadesinin kısaltması olan OSINT, son dönemde dünyanın önde gelen haber kuruluşlarının dijital gazetecilikte en çok yoğunlaştığı alanlardan biri oldu. Peki açık kaynaklı haber araştırmalarında hangi dijital araçlar kullanılıyor? İşte OSINT için 5 çalışma alanından örnekler:
New York Times ve Washington Post gibi yayınlarda gördüğümüz, açık kaynaklardan araştırmaya dayalı o harika haberlerin birçoğu, internette herkesin kolayca ulaşabileceği OSINT araçları kullanılarak yapılıyor. Önemli olan, gazetecilik bakış açısıyla doğru soruları sormak. Bu soruları yanıtlayabilecek araçları bulup kullanmak ise hiç zor değil.
1. OSINT’in temel kaynağı, sosyal medya ve web arşivleri
Günümüzde neredeyse herkesin sosyal medya hesabı var. Her gün saatler geçirdiğimiz bu platformlarda fark etmesek de özel hayatımız ve iş hayatımız hakkında önemli ipuçları veriyoruz. Nerede yaşadığımız, o anda ne yaptığımız, kimlerle görüştüğümüz gibi bilgiler sosyal medyada bulunabiliyor.
Özellikle Facebook ve Instagram gibi daha kişisel kullanmayı tercih ettiğimiz platformlarda hayatımızı paylaşıyoruz. Bu nedenle araştırmak istediğimiz kişi veya kuruluşun sosyal medya hesaplarını taramak ilk adımda birçok bilgi sağlayabiliyor. Dijital gizliliğe önem vermeyen bir kişinin düşüncelerini, konumunu, akrabalarını ve ilgilendiği konuları vb. sosyal medya hesaplarından tespit etmek mümkün.
Twitter, LinkedIn ve TikTok gibi platformlarla kişisel bloglardan kullanıcı hakkında birçok bilgi edinebiliyor. Ayrıca bu platformlardaki yorumlar ve etkileşimler (beğeni, paylaşımlar vb.) de görülebildiği için birçok farklı tespit yapılabilir. Bu nedenle haber araştırmasında sosyal medya platformları, ideal bir başlangıç noktası.
Sosyal medyada hemen her platformun kendisine özgü bir arama işlevi var. Örneğin Twitter’da “Gelişmiş Arama” yaparak aradığınız tweetin neleri içerip içermeyeceğini; hangi dilde, ne zaman ve hangi etiketle yazıldığını filtreleyerek bulabilirsiniz.
Fakat internetteki içerikler zamanla kaybolabiliyor. Kimi yazarı tarafından siliniyor, kimi yetkililerce sansürleniyor, kimi de teknik nedenlerle yok oluyor. Wayback Machine veya archive.today gibi siteler, özellikle popüler sayfaların arşivlenmiş sürümlerine her zaman erişmemizi sağlıyor. Ayrıca siz de bu araçları kullanarak bir sayfayı internette arşivleyebilirsiniz.
2. Görsellerde gizli bilgi: Metadata ve EXIF araçları
OSINT için en önemli araştırma malzemelerinden biri de fotoğraflar ve videolar. İpuçlarını elbette öncelikle görüntünün üstünde aramak gerekse de fotoğrafların ve videoların “üst verisi” (metadata) size çok şey söyleyebiliyor. Fotoğrafların ekli olan “değiştirilebilir görsel dosyası” (exchangeable image file – EXIF) da çok önemli bilgiler içerebilir. Kullanılan aygıtta izin verildiyse fotoğrafın hangi tarihte, nerede ve hangi özelliklerle çekildiğini böylece görebilirsiniz.
Örnek olarak şu fotoğrafa bakalım:
Kadraja giren bayrağa ve binaların mimarisine bakarak fotoğrafın İtalya’da çekildiğini tahmin edebiliriz. Ama bu meydanı önceden bilmeyen birinin tam konumu kestirmesi imkânsız gibi… Bu yüzden bu fotoğrafın üst verisini inceleyelim.
EXIF bilgilerini gösteren sitelerden birine girip fotoğrafı yüklediğimizde tüm bilgiler önümüze geliyor: Kamera markası ve modeli, çekim detayları, çekim tarihi ve işte, fotoğrafın çekildiği konumun koordinat bilgileri:
MacOS işletim sistemine sahip bir cihazınız varsa bir fotoğrafın GPS konumunu doğrudan Maps uygulaması üstünde de görebilirsiniz.
Benzer bir araştırmayı videolar üstünde de yapmak mümkün. Örneğin eğer YouTube’a video yüklenirken ilgili bilgiler eklenmişse, YouTube Metadata gibi web sitelerinden üst verilere ulaşılabiliyor.
Mesela şu bağlantıdaki konserin bu aracı kullanarak görebileceğimiz üst verilerinde koordinat bilgileri de sunuluyor:
OSINT araçlarını kullanırken gazetecilik güdülerini diri tutmak gerekiyor. Sonuçta bu üst veriler de manipule edilebilir veya teknik nedenlerle bizi aradığımız sonuca ulaştırmayabilir. Bu yüzden her zaman çifte kontrol yapmak şart.
Örneğin bu konserin konum bilgisinin doğru olduğunu, üst verideki koordinatları Google Maps’e girip gelen fotoğrafı videoyla kıyaslayarak teyit edebiliyoruz:
Görsellerin yanı sıra web sitelerinin de üst verileri var. Örneğin Who.is adlı web sitesini kullanarak dilediğiniz alan adının kime ait olduğunu -eğer sahibi özellikle gizlemediyse- bulabilirsiniz.
Mesela Facebook.com alan adı için “whois” sorgusu gönderdiğimizde bu sayfanın California merkezli Meta’ya ait olduğunu görebiliyor ve bu şirketle ilgili birçok bilgiye erişebiliyoruz.
3. “Tersine görsel arama” için OSINT araçları
Tersine görsel arama, bir görselin internette daha önce yayımlandığı kaynakları bulmaya yarayan bir sorgu tekniği. Özetle, internet araması için anahtar kelimeler kullanmak yerine, bir görseli kullanıyorsunuz. Böylece elinizdeki görselin daha önce nerelerde yayımlandığının yanı sıra, manipule edilip edilmediğini ve ne kadar yaygın olduğunu da saptayabilirsiniz.
Tersine görsel aramanın gazetecilerin en çok işine yarayan kollarından biri de, fotoğraf ve videolardaki kişilerin kimliklerini saptamak. Yüz tanıma işlevleri, giderek gelişen ve ucuzlayan yapay zekâ teknolojileri sayesinde sürekli güçleniyor. Düşük çözünürlüklü bir fotoğraf bile olsa bu araçlarla arama yapıldığında, birçok kullanıcının sosyal medyada bolca paylaşım yapması sayesinde kimlikleri saniyeler içinde saptanabiliyor.
Tersine görsel arama için en gelişmiş özellikleri sunan uygulamaların çoğu ücretli olsa da ücretsiz çok sayıda alternatif var. Örneğin Google Lens, Bing Visual Search, Yandex Images ve TinEye
Örneğin fotoğraftaki kişiyi tanımadığınızı ve kimliğini öğrenmeye çalıştığınızı varsayalım:
Bu araçlardan herhangi birine bu fotoğrafı yüklediğinizde; kişinin adı, soyadı ve unvanı saniyeler içerisinde ekranınıza geliyor:
4. Taşıtların açık kaynaklardaki konumsal verileri
Dünyadaki gazetecilerin OSINT deyince en çok başvurduğu araç türlerinden bir diğeri, taşıtların konumsal verilerine erişmeyi sağlıyor. Uçak ve deniz taşıtlarının birçoğu GPS cihazlarını genelde açık tutup bunları trafik kayıt ve güvenlik gibi gerekçelerle kamusal ortamda yayımladığı için, anlık ve tarihi konum verilerini söz konusu araçlar sayesinde görebiliyoruz.
Uçakların dünyada nereden kalkıp hangi rotayı kullanarak nereye indiğini görmek ve canlı konumlarını tespit için en sık kullanılan sitelerden biri, Flightradar24. Örneğin 12 Eylül’de Cezayir’den İstanbul’a giden bir yolcu uçağının bilgileri şöyle görülüyor:
Benzer bir mantıkla çalışan birçok web sitesi ve mobil uygulama var. Mesela gemiler için MarineTraffic, gazetecilerin OSINT kaynağı olarak kullandığı sitelerden.
Konumsal verilerin taşıtlar dışındaki örneklerini (ve ayrıca OSINT için kullanılabilecek Google araçlarını) bir başka içerikte ayrıntılı olarak inceleyeceğiz. Şimdilik iki farklı örnek verelim:
- NASA’nın oluşturduğu Fire Information for Resource Management System (FIRMS) ile dünyada anlık ve geçmiş yangınlar incelenebiliyor.
- Dünyada binlerce şehir kamerasına internetten ulaşılabiliyor. Bunun için birçok platform var. Neredeyse tüm dünyayı içeren Worldcam ile birçok şehirdeki canlı MOBESE görüntülerine ulaşabilirsiniz. Rus ordusunun işgalinin ardından savaşın sürdüğü Ukrayna’daki canlı kameralara şu siteden de ulaşılabiliyor. Ayrıca Türkiye’de birçok belediyenin sitesinde aynı hizmet mevcut. Örneğin Afyonkarahisar Belediyesi’nin şehir kameraları şurada.
5. Alandaki kişi sayısını hesaplama
Bazı OSINT araçları ise hesap makinesi gibi çalışıyor. Bir binanın gölgesini veya güneşin konumunu bu araçlarla hesaplayarak bir görseldeki konumu veya tarihi/saati saptayabilirsiniz.
Hesaplamaya dayalı OSINT araçlarının gazetecilikteki en yaygın kullanım alanlarından biri ise örneğin bir kent meydanındaki mitinge kaç kişinin katıldığını saptamaya yarıyor.
Bu iş için de birçok araç var. Mesela Map Checking aracı sayesinde harita üstünde sınırlarını belirlediğiniz bir alana, hangi yoğunlukta kaç kişinin sığacağını görebilirsiniz. Bu araca göre örneğin Taksim’deki Gezi Parkı’na, oldukça yoğun bir kalabalık olması durumunda yaklaşık 100 bin kişi sığıyor.
OSINT araçlarının sayısız türü ve birçok alternatifi var. Journo Proje Editörü Emre Kızılkaya, TGS Akademi‘de süren Dijital Araçlar Atölyesi’nin OSINT oturumunda şu araç listesini paylaşmıştı. Bu listenin bir sütununda OSINT konusunda BBC gibi kuruluşların hazırladığı ek kaynakları da bulabilirsiniz.
