Noktalı virgül (;) işareti, TDK yönergesine göre “cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları birbirinden ayırmak için konur.” En çok yazım hatasına yol açan noktalama işaretlerinden biri olan noktalı virgülün kullanımına dair kuralları, nerelerde kullanıldığını, anlamını, görevini ve tarihini bu içerikte aktarıyoruz. Noktalı virgülün kullanımına dair sorularla kendinizi sınayabilir ve örnek cümlelerle bildiklerinizi pekiştirebilirsiniz. “Türkçede Noktalama: Sorunlar-Çözümler-Tenkitler” adlı kitabın yazarı Faysal Okan Atasoy ile tipografi uzmanı Özlem Özkal’a da noktalı virgülü sorduk.
Yazılarda virgülden daha uzun duraklama gerektiren bölümlerde tercih edilen üst üste nokta ve virgülden oluşan noktalama işaretine noktalı virgül (;) adı verilmektedir. Uzun cümlelerde sık sık tercih edilir fakat noktalı virgül metinlerde çok kullanılmasına rağmen tam olarak görevi nedir, nerede kullanılması doğrudur?
TDK kurallarına göre noktalı virgül
1941’e kadar Türk Dil Kurumu’nun (TDK) çıkardığı İmla Kılavuzu’nda noktalama işaretleri yer almaz. Bu tarihten itibaren “yoğun istek üzerine” noktalama işaretlerine yer vermiştir.
Noktalı virgül; TDK’de, Dil Derneği’nde ve dilbilimcilerin kullanımında farklılık gösteriyor. Bir metni anlaşılır kılmaya yarayan imla bu denli önemliyken neden bir noktalama işareti için farklı açıklamalar var ve bunlar neler?
TDK son yıllarda yaptığı değişiklikle noktalı virgülün kullanımı alanlarını üç maddede topladı. TDK’ye göre noktalı virgülün şu durumlarda kullanılması gerekir:
- Noktalı virgül, cümle içinde virgüllerle ayrılmış tür veya takımları birbirinden ayırmak için konur:
Erkek çocuklara Doğan, Tuğrul, Aslan, Orhan; kız çocuklara ise İnci, Çiçek, Gönül, Yonca adları verilir.
Türkiye, İngiltere, Azerbaycan; Ankara, Londra, Bakü.
- Noktalı virgül, ögeleri arasında virgül bulunan sıralı cümleleri birbirinden ayırmak için konur:
Sevinçten, heyecandan içim içime sığmıyor; bağırmak, kahkahalar atmak, ağlamak istiyorum.
At ölür, meydan kalır; yiğit ölür, şan kalır. (Atasözü)
- İkiden fazla eş değer ögeler arasında virgül bulunan cümlelerde özneden sonra noktalı virgül konabilir:
Yeni usul şiirimiz; zevksiz, köksüz, acemice görünüyordu. (Yahya Kemal Beyatlı)
TDK; noktalı virgülün kullanımını sadece virgülün olduğu, öbek oluşturan cümleler ve virgül yer alan cümlede özneyi belirtmek için kullanmak gerektiğiyle sınırlamış. Dil Derneği ise buna ek olarak cümleler arasında bağlantı kuran bağlaçlar ve “çünkü, ama” gibi bağlaçların yerine de noktalı virgülün kullanılacağını ifade etmiş.
Dil Derneği kılavuzuna göre noktalı virgül
Dil Derneği’nin yazım kılavuzunda noktalı virgül 7 maddeyle açıklanıyor:
1. Birbirine bağlı olmalarına karşın, her biri kendi içinde bağımsız ve öğeleri arasına virgül konmuş olan sıralı tümceler noktalı virgülle ayrılır:
içim içime sığmıyor; bağırmak, haykırmak istiyorum.
mevsim yaz(dı); yazın da en sıcak günleriydi.
böyle konuşa konuşa geldi; evin önünde durdu.
2. Bir tümcede virgülle ayrılmış değişik örnekler ya da örnek kümeleri arasında noktalı virgül kullanılır:
Ankara’da öğrenci kaydına başlayan fakülte ve yüksekokullar: Hukuk Fakültesi, Fen Fakültesi; Erkek Teknik Yüksek Öğretmen Okulu, Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu.
Uyak, ölçü, kişileştirme edebiyat; kök, ek, eylem, sözde özne dilbilgisi terimleridir.
3. Tümceler arasındaki bağlantı “ama, fakat, çünkü, ancak, meğer, madem, mademki, kimbilir, üstelik, yalnız, sanki; ne var ki, bu nedenle, tut ki, yeter ki, şu var ki…” gibi bağlaç ya da bağlaç öbekleriyle sağlanıyorsa birinci tümceden sonra noktalı virgül konur; bağlaçtan ya da bağlaç öbeklerinden sonra virgül kullanılmaz:
Sebze para ediyor; ne var ki pazara ulaştırması zor.
Güneş çoktan batmıştı; fakat çiftlik yine gündüzlü gibi canlıydı.
Ne yapacağımı biliyorum; çünkü dersimi çalıştım.
4. Kimi kez noktalı virgül, bağlaçların yerine kullanılır:
Kardeş gibi geçinmeliyiz; (çünkü) hepimiz bu yurdun çocuklarıyız.
Seni hemen arayacaktım; (ama) zaman bulamadım.
5. Özneden sonra virgülle ayrılan sözcük ya da söz öbekleri varsa, bu sözcük ya da öbeklerin özneyle karışmaması için özneden sonra noktalı virgül konur:
Gerçek sanatçı; işini bilir, rastlantıyı sevmez, çalışır, didinir, arar, bulur.
Kazandığım mı; yol parasına, manav bakkala, visa borçlarına uçtu gitti.
6. Dipnot sayısı (ya da özel im) noktalı virgülden sonra ya sözcüğün üstüne alınır ya da anlatım sürüyorsa ayraç içinde verilir, noktalı virgül ayraç kapatıldıktan sonra konur:
… aşağıdaki çizelgede gördüğünüz;* yapıtın sonunda da…
…konuyla ilgili ayrıntı bölüm sonundadır(3); bu bilgiler kaynaklara…
7. Sözlükçülükte maddebaşı sözcükler açıklanırken anlamlar arasındaki ayrımları belirtmek için noktalı virgül kullanılır:
… Nişastadan yapılan, çok ince kuru yufka; bu yufkadan hazırlanan tatlı…
Diğer kaynaklara göre noktalı virgül
Necmiye Alpay, Dil Meseleleri Uygulama Üzerine Yazılar II kitabının imla sorunları başlığında Dil Derneği’nin yazım kılavuzunda noktalı virgüllerin fazlalığına dikkat çekiyor. Alpay, bu cümlelerin birçoğunda virgülü kullanmanın yeterli olacağını belirtiyor. Noktalı virgülü kullanmanın bir zorunluluk değil, bir olanak sayılması gerektiğini de ekliyor.
Milli Eğitim Bakanlığı ve eğitim kurumları TDK’yi önerirken editörler ve yazarlar; Dil Derneği kılavuzuyla Kubbealtı Lûgati’ni kullanıyor. Bunun yanı sıra neredeyse her editörün kendine referans aldığı bir dilbilimci var desek yeridir. Bu durum virgül ve noktalı virgülün nerede kullanılacağına dair kafa karışıklığı yaratıyor.
Bu kafa karışıklığının nedenini noktalı virgülün tam olarak ne işe yaradığını bilmemek olduğunu ifade eden Süleyman Demirel Üniversitesi Öğretim Üyesi Faysal Okan Atasoy, Türkçede Noktalama: Sorunlar-Çözümler- Tenkitler adlı çalışmasıyla noktalama işaretlerini detaylıca incelemiş. Atasoy ile yaptığım görüşmede bu karışıklığın virgül ve noktalı virgül arasında olduğunu vurguladı. Atasoy noktalı virgülün kullanımıyla ilgili şunları söyledi:
- İstisnaları bitirici, sıralayıcı, sebep-sonuç ve amaç-sonuç ilgisi kurucu özellikleri vardır. Bizde daha çok virgülle ayrılmış olanları gruplamada kullanılması salık verilir. Birçok yerde “çünkü”, “oysa”, “fakat”, “ne yazık ki”, “ne var ki”, “ancak” ve “zira” anlamlarında kullanılması yerinde olurdu; bu ihmal ediliyor. Batı dillerinde sıralı cümleler noktalı virgülle bağlanır. Nokta cümle bitirici, üstündeki virgül de anlamca, mekânca, zamanca veya öge bakımından ortaklık olduğuna işaret eder. Bizde bu da ihmal ediliyor.
Noktalı virgül ne işe yarar?
Atasoy, 2018’de yayımlanan kitabında noktalı virgülün ne işe yaradığını şöyle bir başlıkla açıklıyor:
- Noktalı virgülün ne işe yaradığının tam olarak anlaşılamamış olması, bu yüzden de işaretin yerini virgüle bırakmaya başlaması, karşılışılan bir sorundur. Noktalı virgül karışmayı önler, cümle içindeki yargıların sınırını gösterir. Bundan başka kendi içinde virgül bulunan parçaların birleştirilmesinde veya sıralanmasında ayırıcı ve derleyici olarak iş görür. Zaman, mekân, kişi veya olay bakımından herhangi bir anlam ve yapı ilgisi bulunan cümleleri birbirine bağlamak için kullanılır. Noktalı virgülün tür ve takımları birbirinden ayırmasında amaç karışmayı önlemektir. Cümle içinde leff ü neşir sanatına veya buna benzer bir kullanıma yer verildiğinde noktalı virgül, ifadenin karışmaması için iş görebilir.
Atasoy, buradaki gibi başlık başlık örnekleriyle birlikte noktalı virgülü ele almış.
Noktalı virgülün tarihi
Noktalı virgül, Antik Yunan‘dan beri kullanılıyor. Bugünkü şeklini Aldus Manutıus, 1494’te De Aetna eserinde vermiştir. İşaret önceleri satır çizgisinin biraz yukarısında, ortada bir nokta olarak yer alırken zamanla yerini bugünkü şekline bırakmıştır.
Noktalama işaretleri dilimizde ise ilk olarak Orhun Yazıtları‘nda geçmesine rağmen yüzlerce yılda bir netliğe kavuşabilmiş değil. Bunda sözlü dilin etkisi ve farklı dillerle çok fazla etkileşimin sebep olduğunu söyleyebiliriz.
Bugünkü şekliyle noktalama işaretleri Tanzimat Dönemi’yle dilimize girer. Şinasi’nin Şair Evlenmesi adlı eserde noktalama işaretleri ilk defa açıklanır. Bu eserde diğer noktalama işaretleri varken virgül ve noktalı virgüle yer yerilmez. Ahmet Mithat Efendi, Felatun Beyle Rakım Efendi eserinde ise nokta, iki nokta, sıralı noktalar, soru, ünlem, yay ayraç, köşeli ayraç, konuşma çizgisi gibi işaretler kullansa da virgül ve noktalı virgüle o da yer vermez.
Noktalı virgül TDK’nin imla kılavuzuna 1941’de girdi
Dilimizde noktalı virgülün ilk olarak nerede, hangi eserde kullanıldığına dair net bir bilgi bulamadım. Bunun sebebinin daktilodan kaynaklı olduğuna dair bilgilere rastladım. Bunu da Özyeğin Üniversitesi’nde görev yapan, tipografi ve grafik tasarım alanında uygulamalı ve kuramsal dersler veren Özlem Özkal’e sordum. Özkal, noktalı virgülün kullanılmamasının daktiloyla ilgisi olmayacağını belirtti.
Şemsettin Sami’nin 1886’da Usul-i Tenkit ve Tertip adıyla yayımladığı kitapta ayrıntılı bir şekilde noktalama işaretlerini incelemiş; tarihini anlatmış, eserlerden örnekler vererek açıklamış. Bu eserle gelişmekte olan noktalama işaretlerini belirli bir düzene sokmuş.
Tanzimat Dönemi metinlerinde “ki” bağlacından önce ve sonra virgül kullanılır, evet ve hayır kelimelerinden sonra ise noktalı virgül kullanılır. Bu, Fransızca imlanın etkisinden kaynaklı diyebiliriz. Özellikle Servetifünun Dönemi’nde şiirde de noktalamaya, nesirde olduğu gibi dikkat edilmiş, özen gösterilmiştir. Mısra sonlarında noktalı virgül sıkça ve çoğu zaman gereksiz bir şekilde kullanılmıştır. 1941’e kadar İmla Kılavuzu’nda yer almayan noktalı virgülün kullanımı bu tarihten itibaren yaygınlaşarak, değişerek tartışmalara konu olmuştur. Bu konuda fikir ayrılıkları hâlâ devam ediyor.
Noktalı virgül hakkında çıkan örnek sorular
Noktalı virgül, 2019 üniversite sınavında şöyle soruldu:
Yüzyılın son çeyreğinde plansız iç göçler sebebiyle kalabalıklaşan İstanbul; benzer kaderi yaşayan Ankara, İzmir, Bursa gibi şehirlere göre daha çok sorunla baş başa kalmıştır.
Aşağıdakilerin hangisinde noktalı virgül (;) bu cümledeki işleviyle kullanılmıştır?
A) Yazar değil, eleştirmenler; metinler değil, yorumlar yani bakış açıları değiştiği için edebiyat eserlerinin anlamı daima zenginleşmektedir.
B) Kopuk dizelerin, anlatı parçacıklarının, çizimin sınırlarında dolaşan bu melez metin; onun yaşam haritasına göre farklılıklar gösterir.
C) Türkiye, İran, Rusya; Ankara, Tahran, Moskova isimlerinin birbirleriyle münasebetleri açık seçik ortadadır.
D) Tokat’ta yetiştirilen ürünlerin başında domates, biber, fasulye, patates; kiraz, vişne, elma, erik gelir.
E) Lale, sümbül ve karanfil motifleriyle ebru sanatına farklı bir yorum getirmiş; bu sanatın genç kuşaklarca tanınmasına katkıda bulunmuştur.
Bu tarz sorular son yıllarda sınavlarda çok soruluyor ve tek kaynak olarak TDK kabul ediliyor. Bu durum okullarda da büyük bir sorun. Okudukları romanlarda, haber kaynaklarında başka kullanımlarını gördüğü imlanın okulda yanlış olduğu altı çiziliyor ya da durum tam tersi.
Şunu da eklemek gerekir: Elbette dilde değişim olacak, bir kuralın değişmeden sürüp gitmesi pek mümkün değil, fakat bu denli farklı görüşün olması da kafa karışıklığı yaratıyor.
Örnek iki soru daha…
Balıkçı ( ) orfinozu ( ) şimdiye dek tuttuklarına hiç benzemeyen bu balığı ( ) heyecanla ( ) özlemle beklemiş ( ) emeğinin karşılığını sonunda alabilmişti ( )
Bu parçada boş bırakılan yerlere aşağıdaki noktalama işaretlerinden hangileri sırasıyla getirilmelidir?
A) (-) (,) (-) (,) (;) (.)
B) (;) (,) (,) (;) (;) (.)
C) (,) (-) (-) (;) (,) (.)
D) (;) (-) (-) (,) (;) (…)
E) (,) (-) (-) (,) (;) (.)
Televizyon programlarında sunucuların göz önünde bulundurması gereken kurallar vardır (I). İşte bunlardan birkaçı (II): Anladım, tamam, hıı, haaa, evet gibi sözlerle konuşmacının sözünü kesmeyiniz (III). Çünkü sunucunun gereksiz yere söze karışması konuşmacının dikkatini dağıtabilir. Sunucunun soracağı soruların (IV); konuşmacıyı konunun içine çekecek nitelikte olması gerekir. Görüşmeyi, zamanın kalmadığını belirterek bitirmek, geçerliğini yitirmiş bir önlemdir artık (V).
Bu parçadaki numaralanmış noktalama işaretlerinden hangisi yerinde kullanılmamıştır?
- A) I. B) II. C) III. D) IV. E) V.
Bu üç sorunun cevabını Twitter’da Journo’nun resmî hesabını anarak paylaşabilirsiniz. Üçünü de doğru yanıtlayan okurlarımız, küçük bir hediye kazanma fırsatı yakalayacak.
İLGİLİ:
Noktalama işaretleri İstanbul’da icat edilmişti: Nokta ve virgülün kısa tarihi
Nokta mı, virgül mü? Türkçe yazımda binlik ve kesirleri ayıran noktalama işareti
Gazeteciler imlada hangi kaynakları referans alıyor? 5 haber merkezinde son durum
