Bir yılı geride bırakan Ukrayna işgali nedeniyle gündemden düşmeyen Rusya, Uluslararası Ceza Mahkemesi’nin Devlet Başkanı Vladimir Putin hakkında yakalama kararı çıkarmasıyla bugünlerde bir kez daha manşetlere çıktı. Peki Rusya’dan haber almak için hangi kaynaklara bakmalı? Rus gazetelerinin hangisi yandaş? Bu ülkede bağımsız medya kaldı mı? Rusya’ya odaklanan Rusça ve İngilizce medya kuruluşları arasında daha güvenilir olanlar hangisi? Rus medyası uzmanlarıyla ve dış habercilerle görüşüp yazılı kaynakları araştırarak bu bilgileri derledik.
2022 istatistiklerine göre Ruslar’ın çoğunun (%69) birincil haber kaynağı, devlet kontrolünün yoğun olduğu televizyon. İkinci sırada ise internet var (%39).
Güncel kaynaklar, Rusya’da en yüksek reytinge sahip 10 TV kanalının tamamının Kremlin yanlısı olduğunu ve eleştirel yayıncılıktan kaçındığını belirtiyor.
İçindekiler
- Rus TV kanalları
- Rus haber ajansları
- Rus gazeteleri
- Rusya için bağımsız haber kaynakları
- Rus dijital platformlar
Rus TV kanalları
Reyting oranlarına göre Rus TV kanallarının sıralaması ise şöyle:
Rossiya 1 (Россия 1): Rusya’nın en çok izlenen Rossiya 1 kanalı, Rus devletinin kamu yayın kuruluşu. Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından isim değiştiren bu kanal, doğası gereği devletle iç içe çalışıyor. Hemen her konuda yayın yapıyor.
Kanal 1 (Первый канал): Rusya’nın diğer bir eski ve çok izlenen kanalı. Kanal 1, eskiden Rusya Devlet Televizyonu olarak biliniyordu. Sahiplik yapısı özelleştirilmesine rağmen hisselerin çoğunluğu hâlâ Rus devletinin elinde. Bu kanal eskiden Boris Berezovski’ye aitti. O dönemin güçlü oligarkı, Putin yönetimiyle ters düşünce ülkeyi terk etmek zorunda kaldı. Kanal 1’in yönetimi, hükûmete yakın çeşitli kurumlar arasında paylaştırıldı. Kanal günümüzde de sadece Rusya’da değil, diğer eski Sovyet ülkelerinde de önemini koruyor.
NTV (HTB): Rusya’nın en popüler üçüncü kanalı olan NTV’de zaman zaman muhalif isimler de siyasi tartışma programlarına yer alıyor. Ancak sahipliği yine tamamen iktidarın elinde. Enerji devi Gazprom ve onun medya grubuna ait bir kanal, NTV. Siyasetin yanı sıra toplumsal konularda da farklı, ilgi çekici yayınları Rusya’da çok izlenen bir kanal.
Telekanal Zvezda (Телеканал “Звезда”): Kızıl yıldızı simgeleyen “Zvezda” isminden de anlaşılabileceği gibi bu kanal doğrudan Rusya Savunma Bakanlığı’na bağlı. Rus ordusunun imajının güçlendirilmesi amacıyla Rusya’nın askeri faaliyetlerine yönelik yayınlar yapıyor. Milliyeti ve tarihi filmlerle diziler de yayımlıyor.
Rossiya 24 (Россия 24): 24 saat yayın yapan bir haber kanalı. Rusya Devlet Televizyon ve Radyo Kurumu’na ait. Spor, hava durumu ve iş dünyası gibi alanların yanı sıra Rusya içindeki yerel haberlere odaklanıyor. Yüzölçümü olarak dünyanın en büyük ülkesi olan Rusya Federasyonu’nunun merkezindeki Moskova’da yapılan gazetecilik ile 22 özerk cumhuriyetin yerel haberlerin arasında büyük bir fark var. Örneğin Tataristan’ın kültür ve dil farklılığı, haber konularına da yansıyor. Rusya’da yerel haberlerin merkezi yönetimden biraz daha bağımsız bir şekilde yapılabildiğini söyleyebiliriz.
RBK TV (РБК): Rusya’nın ekonomi kanalı olarak bilinen RBK, bir dönem yolsuzluk ve araştırmacı gazetecilik haberleriyle öne çıkmıştı. 2016 yılında Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin’in sarayları hakkındaki haberleri nedeniyle yoğun baskı altına alındı. Kanalın başındaki Yelizaveta Osetinskaya ve Roman Badanin gibi gazeteciler bu süreçte istifa etti. 2021 yılında sahiplik yapısı tamamen değişen kanalda artık bu tür eleştirel haberlere rastlanmıyor. Osetinskaya, son sansür yasaları üzerine Rusya’dan ayrılıp bir süre Türkiye’de kaldıktan sonra bağımsız bir yayın olarak The Bell‘i kurmuştu.
Kâğıt üstünde bakıldığında Rusya’da birkaç “muhalif” TV kanalı da var ama bunlar kaydadeğer bir izlenme oranına sahip değil. Popüler kanallarda ise muhalif yorumcular NTV örneğinde olduğu gibi ancak belirli bir noktaya kadar yer bulabiliyor. En yüksek reytingli kanallarda son yıllarda eleştirel habercilik nâmına pek bir şey kalmadı.
Rus haber ajansları
TASS (Информационное агентство России): Doğrudan hükûmete bağlı olan Rusya Haber Ajansı (TASS), dünyanın en büyük haber ajanslarından biri. Birçok ülkede bürosu var ve İngilizce dâhil çeşitli dillerde yayın yapıyor. 1904 yılında Rus İmparatorluğu tarafından kurulan ajans, Sovyet döneminde de önemli bir kurumdu.
RIA Novosti (РИА Новости): TASS ile benzerlik gösteren bir diğer devlet haber ajansı olan RIA Novosti, 1941’de kurulmuştu. Rusya içindeki gelişmeleri, resmi ajans perspektifinden takip etmek isteyenler için başlıca kaynaklardan.
Sputnik: Rusya’nın dünyadaki en popüler medya kanalı. Rus devletinin 2014’te kurduğu Sputnik; farklı mecralarda, İngilizce ve Türkçe dâhil birçok dilde hizmet veriyor. Özellikle Batı medyası ve hükûmetleri tarafından “Rus propagandası” yapmakla suçlanıyor. Rusya’nın 24 Şubat 2022’de başlattığı Ukrayna işgali sonrasında Avrupa Birliği (AB) ülkelerinde “yanlış bilgi ve propaganda” yaydığı gerekçesiyle yayını yasaklandı.
RT (Russia Today): Sputnik ile benzerlik gösteren RT (eskiden Russia Today), Moskova’nın uluslararası arenaya yönelik bir başka medya kuruluşu. RIA Novosti’nin kurduğu bu kanal, 5 dilde yayın yapıyor. Genel amacı Rusya’yı dış dünyada anlatmak ve temsil etmek. Sputnik ile birlikte RT de “Rusya’nın çıkarına yönelik propaganda haberleri” yaptığı için eleştirilip AB ülkelerinde yasaklandı.
Rusya Federasyonu’nun İngilizce yayın yapan internet siteleri ise şöyle:
- Rusya devlet başkanlığının resmî internet sitesi
- Rus hükûmetinin resmî internet sitesi
- Rusya Dışişleri Bakanlığı’nın resmî internet sitesi
- Rusya Savunma Bakanlığı’nın Telegram kanalı
Rus gazeteleri
Tüm dünyada olduğu gibi Rusya’da da gazete; televizyon ve internete kıyasla eskisi kadar yüksek bir erişime sahip değil. Birçok gazetenin kendi internet sitesi ve Telegram ile VK gibi platformlarda sayfaları bulunuyor. Buna rağmen yazılı basın tamamen bitmedi. 2021 verilerine göre Rusya’da 40 binden fazla kayıtlı yazılı basın kuruluşu var.
TV kanallarında olduğu gibi Rus gazetelerinde de yüksek erişime sahip olanların neredeyse tamamı doğrudan veya dolaylı olarak iktidarın kontrolünde. Bu gazeteler şunlar:
Rossiyskaya Gazeta (Российская газета): Rusya devletinin resmî gazetesi olan bu günlük yayında; resmi kararnameler, devlet kurumlarınlarının açıklamaları ve belgeleri, yeni onaylanan yasaların ilan edilmesi, Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ve hükûmet duyuruları vb. yayımlanıyor. Gazete ayrıca politika, kültür ve iş konularını da kapsıyor.
Kommersant (Коммерсантъ): Rusya’daki tanınmış ekonomi - iş dünyası gazetelerinden biri olan Kommersant, başlangıçta muhalif oligarklara ait, liberal görüşlü bir yayın kuruluşuydu. Şimdi Kremlin ile yakın olan, dünyanın en zengin oligarklarından birine ait. Alişer Usmanov’un gazeteyi satın almasından beri Kommersant itibar kaybetti. Buna rağmen hâlâ Rusya’daki az sayıda nitelikli gazeteden biri sayılıyor. 2021 yılında günlük tirajı yaklaşık 120 bin idi.
Moskovskiy Komsomolets (Московский комсомолец): 1919’da kurulan gazete, bir zamanlar Komünist Gençlik Grubu’nun resmi gazetesiydi. İdeolojisiyle uyumlu olarak, piyasadaki en uygun fiyatlı gazete olarak biliniyor. Günlük tirajının 400 binden fazla olduğu tahmin ediliyor.
Argumenti i Fakti (Аргументы и факты): Geçmişte haftalık yayın yapan ve yaklaşık 3 milyonluk tirajı ile Avrupa’nın en büyük gazetelerinden biri olan gazete 1978’den beri yayımlanıyor. Sayfalarında çeşitli bölgesel, uluslararası ve güncel konular ele alınıyor. 2014 yılında Moskova Belediyesi tarafından satın alındı.
Komsomolskaya Pravda (Комсомольская правда): Sovyetler Birliği dönemindeki Komünist Parti’nin gençlik organizasyonu olan Komsomol’un eski yayın organı. Şu anda Rusya’nın en büyük tabloid formatındaki gazetelerinden biri olarak günlük yaklaşık 600.000 tiraja sahip. Gazprom ile bağlantılı Media Partner’a ait.
İzvestia (Известия): Sovyetler Birliği’nin resmi gazetesi olarak 1917’de kurulan prestijli gazete İzvestia, uzun yıllar Rusya’da saygı gören bir yayın oldu. “Rusya’nın gazetesi” olarak da bilinen gazete, 2010’lu yıllarda hükûmete yakın oligarklardan Vladimir Potanin’in şirketi National Media Group tarafından satın alındı. Günümüzde de en popüler gazetelerden biri olarak yayın hayatını sürdürüyor.
Rusya için bağımsız haber kaynakları
Rusya’da bağımsız gazeteciliğe yönelik baskıyı özellikle son 10 yılda artıran Putin yönetimi, 3 yıldır mengeneyi iyice sıktı. 2012 yılında yürürlüğe giren Yabancı Ajan Kanunu‘nun kapsamı 2020’de genişletildi. Ukrayna Savaşı ile birlikte 2022’de çıkarılan bir dizi “dezenformasyon” kanunu; Rus ordusu hakkında “güvenilmez” ve “itibar zedeleyici” bilgiler yaymak, Moskova aleyhine yaptırım talep etmek ve savaş karşıtı açıklamalar yapmak gibi yeni suçlar tanımlayarak sansürü ağırlaştırdı.
Son bir yıldır çok sayıda Rus gazeteci, oyuncu, şarkıcı, aktivist ve aydın bu yasalar nedeniyle ya tutuklandı, ya para cezası aldı veya ülkeyi terk etmek zorunda kaldı. Rusya’nın en popüler haber kuruluşlarından bazıları, merkezlerini Baltık bölgesi başta olmak üzere çeşitli Avrupa ülkelerine taşıdı.
Rusya kökenli bu bağımsız medya kuruluşları arasında en önemlileri şöyle:
Novaya Gazeta (Новая газета): Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından Komsomolskaya Pravda’dan ayrılan bir grup liberal gazeteci, ilk günlerde ismi Ejednevnaya Novaya Gazeta (Günlük Yeni Gazete) olan bu gazeteyi kurdu. Eski Sovyet lideri Mihail Gorbaçov 1990’da Nobel Barış Ödülü alırken kazandığı para ödülünü, Novaya Gazeta’nın ilk yatırımları için bağışladı. Uzun süre Rusya’nın önde gelen liberal yayın kuruluşu olan gazetenin hisselerinin %51’i, çalışan gazetecilere aitti. Diğer ortak ise liberal oligark Alexander Lebedev idi. Eleştirel yayıncılığı ve araştırmacı gazetecilik eserleriyle tanınan gazetenin geçmişteki bazı çalışanları suikasta uğradı. 2021 yılında 100 bini aşkın tiraja sahip Novaya Gazeta, Ukrayna Savaşı’nın başlamasının ardından mahkeme kararıyla kapatıldı. Avrupa basını bu olayı, “Rusya’nın son bağımsız gazetesinin kapatılması” olarak yorumladı. Nobel Barış Ödüllü Dmitriy Muratov‘un yönettiği Novaya Gazeta yayın hayatına Letonya’nın başkenti Riga’dan devam ediyor. Novaya Gazeta Europe adlı İngilizce yayını da var.
TV Rain (Дождь): Ukrayna işgalinin ardından Rusya’da yasaklanan bir diğer yerli ve bağımsız medya kuruluşu olan TV Rain de önce Riga’ya sığınmıştı. Ancak Letonyalı yetkililer, TV Rain’in Letonca yayın yapmamasını, bir haberinde Kırım’ı Rusya toprağı olarak göstermesini ve bir yorumcusunun Rus askerlerine yayında “askerlerimiz” olarak seslenmesini gerekçe göstererek, kanal yöneticilerinin özür dilemesine rağmen kuruluşun bu ülkedeki lisansını iptal etti. Bunun üzerine TV Rain, Hollanda’nın Amsterdam kentine taşındı.
Geçmişte Rusya içinde nitelikli habercilik yapan Rus gazetecilerin bazıları şimdi farklı ülkelerden İngilizce yayın yapıyor. Son dönemde Rusya’da yasaklanan bu bağımsız yayınlardan bazıları şunlar:
- The Moscow Times: 1992’de kurulan gazete, Rusya’nın en önemli İngilizce yayınıydı. 2017’de basılı yayını sonlandırıp tamamen dijitale geçti. 2020’de Rusça servisini de kurdu. 2022’de Rusya’da artan baskı nedeniyle merkezini o da Amsterdam’a taşıdı.
- Meduza: O dönemde bağımsız bir yayın olan Lenta.ru haber sitesinden 2014’te ayrılan gazetecilerin kurduğu Meduza da İngilizce ve Rusça yayınlarını Riga’dan sürdürüyor. Günlük e-bülteni oldukça popüler.
- Novaya Gazeta Europe: Dmitriy Muratov yönetimindeki Novaya Gazeta’nın İngilizce sürümü, bu isimle yayımlanıyor.
- The Bell: Yelizaveta Osetinskaya’nın kurduğu yayının bugün Moskova’daki haber merkezinde 11, yan projelerinde ise 15 gazeteci çalışıyor. Gelirleri reklam ve üyeliğe dayanan yayın, ayda 1,5 milyon tekil ziyaretçiye eriştiğini bildiriyor.
Rusça radyo kanalları için ayrı bir başlık açmış olmasak da şunu belirtmek gerekiyor: Rusya’da belli bir kesim hâlâ radyoyla ilişkisini kesmiş değil. Birçok bölgedeki radyolar yanına devam etse de muhalif olduğu düşünülen bazı istasyonlar kapatıldı. Bunların en önemlisi, 1990’da kurulan ve liberal bir yayın çizgisi olan Moskova’nın Yankısı (Эхо Москвы) adlı radyoydu. Rus yetkililer bu istasyonu Ukrayna Savaşı’nın başında “operasyonla ilgili yalan haber yayma” suçlamasıyla kapattı.
Rusya’da dijital platformların durumu
En büyük yerli haber kuruluşlarında çalışan gazetecilerin Rusya’yı terk etmeye zorlandığı, BBC ve DW gibi yabancı yayınların yasaklandığı bir dönemde Ruslar dijital medyaya yöneliyor. En popüler platformlar ise Batı’dan farklı: Telegram, VK ve OK.ru uygulamaları.
Neredeyse tüm Rusça medya kuruluşlarının Telegram haber hesapları var ve bunlar birer Twitter anasayfası gibi çalışıyor. VK ve OK.ru için ise Rusya’nın Facebook’u diyebiliriz.
Rusya yönetiminin engellediği binlerce site arasında merkezi ABD’de bulunan Facebook, Instagram, LinkedIn ve Twitter gibi platformların da yer aldığını söylemeye bile gerek yok. Bunların yanı sıra Twitch, Netflix ve Amazon Prime Video da engelli.
Bu yüzden Rusya’da VPN kullanımı özellikle son bir yıldır büyük oranda arttı. Bu yüzden Rus yönetimi ülkedeki bazı VPN firmalarını da kapattı. Yine de bazı Rus yetkililerin bile VPN kullandığı biliniyor.
Dubai merkezli Telegram’ın engellenmeme nedenlerinden biri ise bu platformun en popüler kanalları arasında Rusya’nın eski başbakanı Dmitriy Medvedev ve Çeçenistan Cumhurbaşkanı Ramazan Kadirov’un kişisel hesaplarının da bulunması olabilir.
Çin merkezli TikTok konusunda ise farklı bir durum var: Bu uygulama Rusya’da yaygın olarak kullanılıyor ama bu ülkeden içerik yüklenemiyor. Yine de farklı yöntemlerle bunu yapabilenler de var.
Rus yetkililerin yabancı dijital platformlara yönelik engellemeleri, VK gibi yerli platformların işine geldi. Özellikle üst yaş gruplarındaki birçok Rus, Facebook gibi platformları bırakıp VK gibi yerli alternatiflere geçti.
İLGİLİ:
Seçmen ve medya 20 yılda nasıl böyle değişti? Nobel ödüllü Rus gazeteciye sordum
Bilgi savaşı kızıştı: Ukrayna’da en çok kullanılan mobil uygulamalar
Ukrayna haberleri: Rusya’nın işgali, ödeme duvarlarını yıkıyor
