15 Mayıs 1932’de Şam’da yayımlanmaya başlayan Hawar, Latin harflerini kullanan ilk Kürtçe dergiydi. Bu yüzden bugün, 15 Mayıs Kürt Dil Bayramı olarak kutlanıyor. İlk Kürtçe gazete olan Kürdistan’ın tarihi ise daha da uzak bir geçmişe, tam 124 yıl geriye uzanıyor. 22 Nisan 1898’de Mısır’da yayımlanmaya başlayan Kürdistan gazetesini Sultan II. Abdülhamid bir hafta sonra fermanla yasakladı. Bu gazetenin Kürt basın tarihindeki yerini 8 soruda özetlerken “Rojnameya Kurdıstanê (Kürdistan Gazetesi)” kitabının yazarı olan Ahmed Kani ve gazeteci Adem Özgür’ün görüşlerine başvurduk.
1. İlk Kürtçe gazeteyi çıkarma fikri nasıl oluştu?
İlk Kürtçe gazete olan Kürdistan’ı, Bedirhan Bey’in oğlu Mikdad Midhat Bedirhan 22 Nisan 1898’de Mısır’ın başkenti Kahire’de kurdu. İlk 5 sayıdan sonra gazetenin yayınını, kardeşi Abdurrahman Bedirhan çeşitli ülkelerde sürdürdü. Kürdistan gazetesinin yayın hayatı 1902’ye kadar devam etti.
Gazeteyi yayımlama fikrinin, Bedirhan Bey’in çocuklarına öğretmenlik yapan Haci Kadir-i Koyi tarafından Mikdat Midhat’a aşılandığı söylenebilir. Çünkü Koyi’nin divanında yer alan birçok şiir, modernleşmenin sembolü olan gazete ve romanın önemini vurgular. Örnek:
Le dewrî ême roman û cerîde (Bizim devrimizde roman ve gazeteyle)
Eger çî meqsed e zanînî baw e (Maksat edilen tüm ilimler yayılır)
Kürdistan gazetesinin Kemal Fuad tarafından bulunan sayılarının tıpkıbasımı 1972’de yapıldı ve okuyucularla araştırmacılar bu tarihten itibaren gazete hakkında birinci elden bilgilere ulaşabildi. Ayrıca M. Emin Bozarslan’ın 1991’de yeniden aynı gazetenin tıpkıbasımı ve transkripsiyonunu yayımlamasıyla Kürdistan daha geniş bir okuyucu kitlesi kazandı.
2. İlk Kürtçe gazete Kürdistan’ın yayın politikası nasıldı?
Gazetenin yayın politikasının “Kürtler’i bilinçlendirmeye” yönelik olduğu söylenebilir. İlk sayıda bu politika, ayet ve hadislerle desteklenmeye çalışılıyor. Bu sayıda verilen 5 hadis-i şerifte de ilmin önemi vurgulanıyor. Gazeteyi çıkarmanın amacı olarak “Allah yolunda Kürtler’e iyilik yapmak” ifadesi kullanılıyor.
Gazete, Kürtler’e şöyle sesleniyor: “Çocuklarınızı okutun, meslek sahibi yapın. Müslümanlar okumalı, dinini öğrenmelidir.”
3. İlk Kürtçe gazetenin içeriğinde neler vardı?
Kürdistan gazetesi, 15 günde bir çıkan ve 4 sayfadan oluşan bir gazeteydi. Her sayfada 2 sütun vardı. Gazetenin tüm içeriğini Mikdat Midhat Bedirhan hazırlıyordu.
Gazete, amacında da vurguladığı gibi, Kürtler’i bilinçlendirmeye yönelik bir bilgi aktarım bülteni gibi tasarlanmıştı. Ehmedê Xanî’nin Mem û Zîn’i ve Şerefxan-i Bedlisî’nin Şerefnamesi gibi Kürt edebiyatı ve tarihi alanındaki önemli eserler o güne kadar “destxet” (el yazması) olarak saklanıyordu. Kürdistan gazetesi bunları ilk kez basarak tefrika etti.
Kürdistan gazetesinin bir diğer önemli içeriği ise okuyucu mektuplarıydı. Gazetenin önemli bir bölümünü bu mektuplar oluşturur. Gazetenin bu mektupları bir çeşit haber toplama yöntemi olarak da kullandığını söyleyebiliriz.
4. İlk Kürtçe gazetenin çıkışı nasıl bir etki yarattı?
Kürdistan gazetesi, Kürtler arasında ilk kez modern anlamda kendi diliyle okuma sevgisini ve dil bilincini oluşturdu. Bu tespitin dayanağı, okuyuculardan gelen mektuplardır. Bu mektuplarda gazete hakkında, gazeteyi bu açıdan öven sözler yer alıyor.
Kürdistan gazetesinin yayın hayatı 120 yıl önce, 1902’de son bulsa da etkisi yok olmadı. Örneğin geçen ay Kahire’de bir grup Arap aydın, bu gazetenin kuruluşunun 124. yıldönümünde “Kürdistan” ismiyle yeni bir dergi çıkarmaya başladı.
5. İlk Kürtçe gazetenin dağıtımı nasıl yapıldı?
Mısır, Kürdistan gazetesinin yayımlandığı 1898’te resmen Osmanlı İmparatorluğu’na bağlı olsa da, yaklaşık yüz yıldır neredeyse tamamen bağımsız olan hidivlerce yönetiliyordu. O dönemdeki hidiv, Mısır’a bu fiili özerkliği kazandıran Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın torunu II. Abbas idi.
Mehmed Ali Paşa ve haleflerinin modernleşme atılımlarına karşın Kürdistan gazetesinin ortaya çıktığı günlerde Mısır’da etkin bir dağıtım ağı yoktu. Gazetede verilen bilgiye göre “her sayıdan 2.000 adet Kürdistan’a gönderiliyor” idi.
Kimi araştırmacılar bu miktar hakkında kuşkularını dile getirse de bu sayıların deniz yoluyla gönderilmesi mümkün görünüyor. Osmanlı İmparatorluğu’nda, 1846-1867 tarihleri arasında Kürdistan, sonrasında Diyarbekir adıyla idari bir bölge olarak tanımlanan eyaletin çeşitli kentleriyle Mısır arasında dolaylı da olsa deniz taşımacılığı vardı. Örneğin İskenderiye-İskenderun rotasıyla gazete dağıtımı organize edilebilirdi.
6. İlk Kürtçe gazeteyi kim, niçin yasakladı?
Kürdistan gazetesinin 22 Nisan 1898’de Mısır’da yayımlanan ilk sayısından bir hafta sonra, 30 Nisan’da Sultan II. Abdülhamid’in yayımladığı yasaklama fermanı tüm Osmanlı sınır illerine gönderildi. Bu yüzden gazete, 6. sayısından itibaren İsviçre’nin Cenevre kentinde yayımlanmaya başladı.
Bu yasak, “Osmanlı devletinin Kürtçe’ye karşı olan tahammülsüzlüğünün bir kanıtı” olarak gösterilmiştir. Kürtçe söz konusu olduğunda padişahın hışmından kaçmaya çalışan diğer yazarların çabaları da pek başarılı olmadı. Örneğin Yusuf Ziyaedin Paşa, hazırladığı Kürtçe-Arapça sözlüğe “El-Hediyetul Hamidiye Fil Lugatil Kurdiye” (Sultan Hamid’e hediye Kürtçe sözlüğü) ismini vererek II. Abdülhamid’in onayını almaya çalıştı. Ama padişah bu eseri de yasakladı.
7. Kürdistan’dan 124 yıl sonra Kürtçe gazetecilik nerede?
Kürdistan gazetesi, Kürtçe yayıncılıkla hem dilin gelişimine ciddi katkı sundu hem de Kürtler’in haberleri kendi dillerinde takip edebilmesine vesile oldu. Gazetedeki metinleri ve ele alınan konuları bir kenara bırakırsak bile Kürtçe yayıncılık fikri, Kürt basınının oluşumunda başlıbaşına bir “devrim” niteliği taşıyordu.
Kürtler, Kürdistan gazetesinden bu yana, yani 124 yıldır Kürtçe gazetecilik yapıyor ve ekonomi-politik baskılara rağmen gazetecilik pratiğini sürdürüyor. Türkiye’de 2010’dan sonra birçok televizyon kanalı da kuruldu. Bu kanallarda Kürtçe tartışmalar ve programlar yapılmaya başladı. Kürtçe müzik ve çocuk kanalları da arttı. Ancak olağanüstü hâlle (OHAL) birlikte tüm bu kazanımlar birer birer yok edildi. Birçok kurum kapatıldı, mallarına el konuldu; gazeteciler tutuklandı ve işsiz bırakıldı.
8. Neden 22 Nisan Kürt Gazeteciler Günü ve 15 Mayıs Kürt Dil Bayramı?
1898’de Kürdistan gazetesinde yayımlanan yazılar, Kürt dilinin sürgündeki ilk metinleri olarak kabul ediliyor. Kahire’de, yani sürgünde çıkarılan bu gazete, Osmanlı devletinin baskısı sonucu Fransa, İsviçre ve İngiltere gibi Avrupa ülkelerinde yayımlanmak zorunda bırakıldı. Çıkış tarihi olan 22 Nisan ise her yıl Kürt Gazeteciler Günü olarak kutlanıyor.
İlk Kürt dergisi, 6 Haziran 1913 tarihinde Arap alfabesiyle yayımlanan Rojî Kurd idi. İstanbul doğumlu Celadet Alî Bedîrxan’ın 15 Mayıs 1932’de Şam’da yayımlamaya başladığı Hawar ise Latin harflerini kullanan ilk Kürtçe dergiydi. Bu derginin kuruluş yıldönümü bugün Kürt Dil Bayramı olarak kutlanıyor.
İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR:
