Şok sözler, sürpriz gelişme, uzmanlar uyarıyor… Tık avcılığına yönelik bu tür klişe ifadelerden 10’unu seçip bir ay boyunca bunları en çok hangi yayıncıların haber başlıklarında kullandığını araştırdık. Ulusal medyada Milliyet, Sabah, Habertürk ve Fanatik zirveyi kimseye bırakmadı. Google algoritması bu tık avcılığını teşvik ettiğinden, pek kimsenin bilmediği haber siteleri de bu tür başlıklarla milyonlarca okura öneriliyor.
Haber okurken aynı başlığı defalarca görüyoruz, her biri diğerinin kopyası. Medyanın tekrar eden sesi, üstelik bunlar farklı yayın organlarının da değil. Özellikle geleneksel medya dilinin dijital platformlara taşınmasıyla klişelerin de yaygınlaşması dikkat çekiyor.
Öyle klişe ifadeler var ki aynı medya kuruluşu gün içinde birçok kez bunları haber başlıklarında kullanıyor. Zaman zaman benzer ya da aynı başlıkları kullanmak olağanken bunun çok sık olması haber değerini düşürüyor, güven vermiyor.
Anton C. Zijderveld Klişelerin Diktatörlüğü adlı kitabında modern toplumun nasıl yüzeyselleştiğini, insanların düşünce ve anlam derinliğinden nasıl uzaklaştığını analiz eder. Kitap, özellikle klişelerin toplumsal hayatta nasıl bir “diktatörlük” kurduğunu anlatır, bu yönüyle klişe başlıkları da buna ekleyebiliriz.
“Klişelerin en fazla sözü edilmeye değer yanı, insanın düşünce becerisini sollaması ve bu şekilde bilinçsiz olarak ruhsal ve duygusal dünyasına işlemesidir” diyen Zijderveld, bu ifadelerin düşünme becerisini sekteye uğrattığını ifade eder.
Google tık avcılığını cezalandırmıyor, teşvik ediyor
Bu mini araştırma için 1 ay boyunca Google Haberler uygulamasında tık avcılığı için sık sık başvurulan 10 klişe ifadenin başlıklarda hangi yayıncı tarafından kaç kez kullanıldığını inceledik.
Seçtiğimiz klişe ifadeler şunlardı: Şok sözler, sürpriz gelişme, kahreden haber, uzmanlar uyarıyor, anne babalar dikkat, şaka değil gerçek, bomba itiraf, tokat gibi yanıt, hiç böyle görmediniz, o ilde…
Bir ay boyunca toplam 90 kez bu ifadeleri haber başlıklarında kullanan yayıncılar şunlar oldu: Org Haber (11), Milliyet (11), Sabah (6), Habertürk (6), Fanatik (6), Sözcü (5), Karar (5), Haber 7 (5), Yeni Şafak (4), Yeni Akit (4), Gerçek Gündem (4), Ekol TV (4), Yeni Malatya (3), Son Mühür (3), Türkiye (2), Medyatava (2), Gazete İpekyol (2), CNN Türk (2), Aydınlık (2), TGRT (1), Hürriyet (1), Euronews (1)
Arama, Haberler ve Keşfet dâhil Google’a ait algoritmaların Türkiye’de nitelikli gazetecilik eserleri yerine tık avcılığını, SEO hilelerini ve kopyala-yapıştır haberciliğini öne çıkarmaya devam etmesinin sonuçları bu mini araştırmada da görülüyor.
Okurların ve gazetecilerin geniş bir kesiminin eleştirdiği bu tür kötü habercilik pratikleriyle, doğrudan ziyaretçisi kısıtlı sayıda olan birçok yayıncı Google Haberler gibi uygulamalarda öne çıkarılıyor, merkezi ABD’de bulunan bu şirketle ortaklıkları üstünden dijital reklam gelirlerini paylaşıyor.
Örneğin Google Haberler vitrininde bu klişe başlıklarla öne çıkarılan Org Haber’in künyesinde kurumsal adres gibi temel bilgiler yer almadığı gibi, herhangi bir gazetecinin ismi de bulunmuyor. “Tarafsız, İlkeli Haber” sloganıyla yayın yapan sitenin ana sayfasında herhangi bir özel habere rastlanmıyor, farklı kaynaklardan aktarıldığı anlaşılan içeriklerde de imza veya mahreç yok.
Org Haber’in ana sayfasında rastladığımız birçok haberindeki bazı bölümler, yapay zekâ ile oluşturulmuş metinler olduğunu düşündürüyor. Haberlerin özellikle arka plan bilgisine yer veren son bölümleri, Google algoritmasında öne çıkarılmak amacıyla sohbet botları kullanılarak gereksiz ifadeler ve laf kalabalığıyla uzatılmış gibi görünüyor. Üstte bir örneği bulunan bu kısımlarda da klişe ifadeler dikkat çekiyor.
Hangi haber sitesi, hangi klişe sözü başlıklarında kullanıyor?
Bu mini araştırmada radarımıza takılan 90 haberin bağlantılarını şu tabloda bulabilirsiniz. Ele aldığımız klişe ifadelerden en çok kullanılanların hangi sitelerde yer aldığını da şöyle özetleyelim:
- “Şok sözler”
Klişe şampiyonumuz “şok sözler” başlığı oldu. Sarsıcı bir haber beklerken tıkladığımız sayfada karşımızda Survivor yarışmacısının elemedeki açıklamaları dahi çıkabiliyor. Google Haberler’de hemen hemen her gün başköşede yer alan bu klişe başlığı 30 günde 20 haberde gördük. Bu başlığı ORGhaber 11 kez, Milliyet ise 9 kez kullandı.
- “Kahreden haber”
İkinci sıraya yerleşen klişemiz ise “Kahreden haber” ifadesi… Ölüm, cinayet, kaza haberlerinin vazgeçilmez başlığı… Okuyucuda acıma duygusu uyandırmayı hedefleyen başlık, 30 gün içinde 11 haberde kullanılmış. Habertürk 6 kez kullanırken Haber 7 5 kez kullandı.
- “Sürpriz gelişme”
İkinci sıraya ortak olan klişe “Sürpriz gelişme” oldu. Spor haberleri ve magazin haberlerinde çokça yer buluyor kendine. 30 gün içerisinde 11 haber bu klişe başlıkla yayımlanırken Fanatik 6, Karar 5 kez kullandı.
- “O ilde…”
Bir diğer klişe “O ilde” sözü ise ikinci sıranın üçüncü ortağı. 30 günde 11 haber başlığı bu klişe başlıkla yayımlandı. Bu haber başlığını Sözcü 4 kez, Ekol Tv 4 kez Yenimalatya.com ise 3 kez kullandı.
- “Uzmanlar uyarıyor”
30 gün içinde toplam 8 haber bu klişe söze başlıkta yer verdi. Bu başlığı CNN Türk ve Milliyet 2 kez kullanırken Euronews, TGRT Haber, Sözcü ve Hürriyet 1’er kez kullandı..
- “Anne babalar dikkat”
Üçüncü sıranın ikinci ortağı olan klişemiz “Anne babalar dikkat…” Ebeveynlerin bebeklikten ergenliğe kadar çocuklarıyla ilgili bilgiler bulabileceği, çoğu birbirinin tekrarı içerikler sunan başlığımız… 30 günde 8 haber, başlıkta bu söze yerdi. Gerçek Gündem 4 kez, Yeni Şafak 4 kez bu klişeyi kullandı.
- “Şaka değil gerçek”
30 günde 6 haber “Şaka değil gerçek” sözünün geçtiği bir başlık kullandı. Merakımızı cezbetmeyi amaçlayan fakat bir yandan ciddi bir haber okumayacağımızı bize sezdiren bu başlık dördüncü sırada yerini aldı. Bu başlığı Yeni Akit 4 kez, Medyatava 2 kez kullanmış.
- “Bomba itiraf”
Sansasyonel haberlerin başlıklarında sıkça yer bulan bu ifade, dördüncü sırayı paylaşıyor. 30 günde 6 haber başlığında bu ifadeye rastladık. Sabah 4 kez, Türkiye 2 kez kullandı.
- “Tokat gibi yanıt”
Beşinci sırada “tokat gibi yanıt” klişesi var. Tartışmaları, karşılıklı yapılan açıklamaları sunmak için kullanılan bu klişe sözü 30 günde 5 haber başlığında saptadık. Son Mühür 3 kez, Aydınlık 2 kez kullandı.
- “Hiç böyle görmediniz”
Altıncı ve son sıradaki başlık ise “hiç böyle görmediniz” oldu. 30 gün içinde 4 haber bu klişeye başlıkta yer verdi. Sabah 2 kez, Gazete İpekyol 2 kez kullandı.
Bu tür ifadeler, haberi daha ilgi çekici kılma amacı taşısa da zamanla içerikle başlık arasında kopukluklar yaratıyor ve haberin güvenilirliğini zedeliyor. Ayrıca bu klişe kullanımı, kamuoyunun medya okuryazarlığını olumsuz etkiliyor, okurun habere eleştirel yaklaşımını zayıflatabiliyor.
Dolayısıyla, haber üretim sürecinde klişe ifadelere yönelmek yerine; doğruluğu önceleyen, açık ve özgün bir dil kullanımı benimsenmeli. Bu yaklaşım, yalnızca habercilik pratiğinin niteliksel gelişimini desteklemekle kalmayacak, aynı zamanda medya kuruluşlarının toplumsal güvenilirliğini de pekiştirecektir.
İLGİLİ: HABER DİLİ
Unutulmayan manşetler ve haber dilindeki klişeler: Gazetecilere ve okurlara sorduk
Çağımızın vebası editörsüz haberler: Dijital gazetecilikteki dil hatalarına 10 örnek
