100 okur ve 100 gazeteciyle yaptığımız mini ankete gelen yanıtlara göre yakın tarihin en unutulmaz manşeti, “Vay Şerefsiz.” Okurların sıkça andığı bir diğer başlık da Hürriyet’ten: “En geç 98’de Avrupa Birliği’ne tam üyeyiz”
Akıllarda kalan manşetlerin %81’i olumsuz ifadeler içeriyor. 2023’e veda ederken yayımladığımız “Haber Hafızası” yazı dizisinin bu yeni bölümünde, başlıklarda sıkça kullanılan “Dolar kritik seviyeyi aştı” gibi klişe ifadeleri de okurlara ve gazetecilere sorduk.
Başlığın, içeriğin ana metninden 5 kat daha fazla okunduğu yıllardır söylenir. Meşhur gazetecilik ödüllerine ismini veren Joseph Pulitzer, iyi bir başlığın “kısalığı, mizahı, betimleme gücü, özgünlüğü, edebiliği, zekâsı ve doğruluğu-doğruluğu-doğruluğu” ile öne çıktığını vurgular.
Doğru başlık için bir formül arayışı, klişeleri de beraberinde getiriyor. İlk kez atıldığında çok özgün olan bir başlık ilgi çekip büyük kitlelere ulaşınca kalıplaşıyor. Yıllar içinde okurun kanıksadığı, artık dikkat çekmeyen bir hâle gelse bile bu klişe kullanılmaya devam ediyor.
Aralarında kamuoyunda tanınmış habercilerin de bulunduğu 100 gazeteci ve 100 okura önce unutamadıkları bir manşeti sorduk. Ardından haber sitelerinde ve geleneksel medyada en çok göze çarpan haber dili klişelerini sıralamalarını istedik. Komik, ilginç ve şaşırtan başlıkların yanı sıra ırkçı, cinsiyetçi, ayrıştırıcı ve nefret söylemi içeren ifadeler de hatırlandı.
Hürriyet’in linç manşeti (1999)
11 kişinin aklına gelen “Vay Şerefsiz” manşeti, en çok hatırlanan haber başlığı. Hürriyet gazetesinin 20 Temmuz 1999 tarihli manşetinde Ahmet Kaya bu ifadeyle hedef alınmıştı. Dönemin yayın yönetmeni Ertuğrul Özkök, yıllar sonra, o manşet için pişman olduğunu söylemişti.
Deneyimli gazeteci Faruk Bildirici bu konuda şöyle diyor: “Bu haber Ahmet Kaya’nın ülkesine geri dönememesinin en önemli nedenlerinden biriydi. Medya linç aracı olarak işlev görmüştü, bu ve diğer gazetelerdeki izleyen manşetlerle…”
Yazar ve gazeteci Mazlum Vesek, manşetlerde nefret dilinin geçmişte sıkça kullanıldığına dikkat çekerek bir örnek daha veriyor: “Artık yayın yapmayan Tercüman gazetesinin ‘Kıvırın ulan kahpeler’ manşeti… 2005 yılı olmalı. Bir gazete bayii önünden geçerken görmüştüm. Alıp okuma gereği bile duymadım. Hiçbir konu böyle bir üslubu haklı göstermez…”
Star’ın unutulmayan, utandıran manşeti (2000)
Hayko Bağdat, futbolda şiddete ve ırkçılığa eğilime örnek olarak Star gazetesinin 2000 yılında attığı “Two Size” manşetini gösteriyor:
- Leeds United ile Galatasaray’ın oynadığı maç sırasında 2 Leeds’li taraftar öldürülmüştü. Galatasaray’ın 2-0 kazandığı maçtan sonra Star gazetesi “Two Size” başlığı ile çıkmıştı. İki kişinin öldürülmesinin ardından “Sahada da, dışarıda da 2-0” diyordu gazete.
"Two size!"
Leeds United ile Galatasaray’ın oynadığı maç sırasında 2 Leeds taraftarı katledilmiş, GS 2 gol atmıştı. Bu tescilli ırkçının manşeti şu oldu: "Two size!"
Sırf bundan bile insan içine çıkacak yüzü olmaması gereken şahıs, millete geçmişini "hatırlatıyor."
Two size! https://t.co/JvevfYL1xS pic.twitter.com/cVTBxuNd4p— İrfan Aktan (@irfanaktans) January 17, 2020
Posta gazetesinin unutulmayan manşeti (2015)
Bazen de olayın kendisi, örneğin büyük bir trajedi, zihinlere kazınan bir fotoğraf eşliğinde sayfalara taşınır ve o manşet yıllarca unutulmaz.
2 Eylül 2015’te Ege’de batan bir mülteci teknesinde ailesiyle can veren ve cesedi Bodrum sahilinde bulunan Alan (Aylan) Kurdî’nin o fotoğrafı, Posta gazetesinin manşetinde “Batsın bu dünya” başlığıyla yayımlanmıştı. Gazeteci Canan Kaya o manşeti şöyle anlatıyor:
- Bu manşet ve fotoğraf, Suriye’deki iç savaşı ve Batı’nın iki yüzlülüğünü en sert hâliyle gösterdiği için hafızamdan silinmeyenler arasında yer alıyor. Fotoğrafı çeken ve mülteci sorununu tüm dünyaya taşıyan DHA muhabiri Nilüfer Demir Kandırmış’ı bir kez daha kutlamak istiyorum.
Aynı acı olayı haberleştirirken kullanılan “İnsanlık kıyıya vurdu” manşetleri de akıllarda… Zira olayın çarpıcılığı, manşeti en sâde hâliyle bile unutulmaz kılıyor. Gazeteci Müjgan Halis, bu coğrafyanın kanayan bir başka yarasına dikkat çeken “Çocuk gelini döverek delirttiler” manşetini de unutamadığını söylüyor örneğin.
Tansu Çiller’in verdiği manşet (1995)
Bazı manşetler ise yıllar sonra “unutulmaz” diye anılma başlıyor. Gazeteci Ruşen Takva’nın anımsadığı “En geç 98’de Avrupa Birliği’ne tam üyeyiz” manşeti bunlardan biri. Dönemin başbakanı Tansu Çiller’in 1995’teki bu açıklaması yıllar geçip de vaat yerine getirilmeyince kamuoyunda sürekli hatırlandı. Okurların ankete verdiği yanıtlara bakılırsa bu, en unutulmaz manşetlerden biri.
Gazetecilerin ankette verdiği tüm yanıtları şu tabloda görebilirsiniz.
Unutulmayan manşetlerin %81’i olumsuz ifadeler
Yeni Akit’in milli voleybolcu Ebrar Karakurt’u hedef alan “Milli utancımız” başlığı da, nefret söylemi ve ayrımcılığın manşetlerde unutulmayan bir örneği olarak dikkat çekiyor.
50’si kadın, 50’si erkek olmak üzere 20 ile 80 yaş aralığında bulunan 100 okurun unutamadığı manşetlerin %81’i olumsuz, %19’u olumlu ifadeler içeriyor.
Milli utancımız
Yağmacılar deprem bölgesinde
TikTok 25 yıllık evliliği bitirdi
İki aile arasında silahlı kavga
Yüzyılın felâketi
Göçük altında kaldık
Bir kadın cinayeti daha
Evlenmek istemeyen züppe bayanlar
Paraları alarak sırra kadem bastı
Daha yoksul, daha az özgür
Zama güncelleme geldi
Ananı al da git
İmam hatipler kapatılsın
Gülo teyze meğer erkekmiş!
Bir haftada 77 bin kez aradı
Akbelen tezgahı CHP işi
Özgür Demirtaş’tan “Hiç Çeşme’ye gitmemiş” diyen Buket Aydın’a: “Kredi kartım bana ait”
Büyük deprem çok can aldı
İnsanlık kıyıya vurdu
Oynatmaya az kaldı
Lady’nin topuk sesleri
Cumartesi Anneleri’nin bekleyişi
Yine bir kadın cinayeti
Asrın felaketi
Göçük altında kaldık
Barajı bırak, medyayı bırak, delikanlı kim bakalım
Bana utanmazlığın resmini yapabilir misin Abidin!
Yüzyılın felâketi
Bu haberi okumadan markete gitmeyin, çıkarken pişman olmayın
Savaşın bedeli gıda enflasyonu olacak
Devlet halkını bombaladı
Ordu yönetime el koydu
Cumartesi Anneleri ters kelepçeyle gözaltına alındı
65 yaş üzerine toplu taşıma artık ücretli
Verdiler yetkiyi alıyorlar etkiyi
İşte o testere
Depremzede çadırlarına elektrik sayacı takıldı
Şiir miting yaptı
Hoca’yı göndermek artık vacip oldu
Acımasız seks tarikatı
Karanlık gece
12 yaşında 13 kurşun
En geç 98’de Avrupa Birliği’ne tam üyeyiz!
Eşref Bitlis’in failleri hâlen faili meçhul
Boy mu işlev mi?
İnanamazsınız
65 yaş üzerine toplu taşıma artık ücretli. Verdiler yetkiyi alıyorlar etkiyi
Asiler 5 günde imha edildi.
Ayşe tatile çıksın…
Ha Kılıçdaroğlu ha tuvalet terliği
Asıl Sivas mazlumları ile helalleşilmeli
Skib bıraktı
Yine ciğerlerimiz yanıyor
Temizlik başladı. Zeylan deresindekiler tamamen imha edildi
Bu ateş sizi de yakar
Eşşekler adam olur, bu Fener adam olmaz
Kerkürt Valisi
Eşşekler adam olur, bu Fener adam olmaz
2023’te Lozan bitecek
Sivas’ta Aziz Nesin isyanı 35 ölü
Gerekirse silah kullanırız
Elveda comandante
Vay şerefsiz
Milyonluk mezar satın almışız.
Hayko Bağdat’ın Hristiyan olduğu ortaya çıktı
TRT 6 bexer be
Bülent Ersoy: İki defa sünnet oldum
Çok affedersiniz faşist
Ölüm kalım maçı
DEAŞ Şengal’e bombalı araçlarla saldırdı
Ve İcardi Galatasaray’da
Muhtar bile olamaz
Cennet ayakları altında kendileri gözaltında
Keşke bizim de evimiz yansaydı diyecekler
Adalet istiyoruz
Paşa ne yapsın
Terörün kökünü kazıyacağız
Gezmeye gelmediler
Ya uy ya da çekil
Devleti kaybettik
Küçüğün rızası vardı
Hain
Tarihi gün
Ve seçim kazanı kaynamaya başladı
Gabar’da petrol rezervi bulundu
Adalet istiyoruz
Adam yine kazandı
İlk hedef Kazan
Türkiye yüzyılı engellenemez
Yaşasın barış
Galatasaray UEFA Şampiyonu
Terörün kökünü kazıyacağız
Öcalan Türkiye’de
Haydi kızlar okula
Onların doları varsa bizim de Allah’ımız var
Bijî Türkiye (Yaşasın Türkiye)
Boyun eğmeyeceğiz
Demokratik talebe can feda
Adaletin olduğuna inanmak isterim
Kurtarın
Klişe başlıklar internet haberciliği ile yaygınlaştı
İlgi ve dikkat çeken başlıklar, özellikle internet haberciliği çağında hızla klişeleşebiliyor. Gazeteci İrfan Uçar bu konuda şu uyarıyı yapıyor:
- Gazetecilikte klişeler; olayları, olguları ve ifadelerin herkes tarafından aynı şekilde anlaşılmasını sağlamak, standartlaştırmak için sıklıkla başvuruluyor. Olay, olgu ve ifadelerin özgünlüğü ortadan kaldırılıyor. Bu da doğal olarak gazeteciliği sığlaştırıyor. Klişelere başvurmak gazetecinin yaratıcılığına ket vuruyor. Ama bazı klişeler ise otoritenin arzusu dikkate alınarak kullanılır.
“Gazetecilik dili klişe ve kalıplardan oluşur” ifadesini kullanan Gökhan Kaya da, “Bu haber yazmayı kolaylaştırır ama farkına varmadan da birçok ayrımcılığı, ötekileştirmeyi yaygınlaştırır” diye ekliyor.
“Habere hislerinizi yansıtmayın”
Yarım asra yakındır gazetecilik yapan Gazeteciler Cemiyeti Başkan Yardımcısı Yusuf Kanlı, haber dilindeki klişelerin barındırdığı tehlikeye, kişisel bir anektotla dikkat çekiyor:
- Daha yeni yazı işleri müdürü olduğum dönemde, sanırım 1991 idi, İran dışişleri bakanı Türkiye’ye resmi ziyarette bulunmuştu. Temas programında Anıtkabir yoktu. Diplomasiye bakan arkadaşımız Anıtkabir’e gitmek istemediğini ve programdan çıkarıldığını haberini yazınca, hiç düşünmeden duygusal tepkimi başlığa yansıtmış ve tek kelimelik bir başlık koymuştum yazıya: “Insolence,” yani “Küstahlık.” Gençlik işte… Daha sonra genç gazetecilere verdiğim konferanslarda sıklıkla “Başlığa, habere kişisel duygu, düşünce ve tepkilerinizi yansıtıp kirletmeyin. Ben yaptım, yanlış yaptım” diye bahsettiğim bir olay oldu.
100 okurun aklına gelen haber dili klişelerinde de “küstah sözler,” “küstah açıklama” ve “küstah teklif” ifadeleri yer alıyor. “Skandal,” “kritik,” “sürpriz,” “şok,” “müjde” ve “tarih(i)” gibi sözcükleri de okurların aklına gelen klişe başlıklarda sıkça görüyoruz.
~ Sosyal medyada gündem oldu
~ Tarih belli oldu
~ Dolar kritik seviyeye ulaştı
~ Uzmanlar uyarıyor
~ Tarihi çöküş
~ Tarihe damgasını vuran….
~ …. tokadı
~ Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan…
~ Asgari ücret…
~ Devlet baba
~ Türkiye büyümede rekor kırdı
~ Asgari ücrete büyük zam
~ Emekliler yaşadı
~ Kılıçdaroğlu’ndan açıklama
~ Sokak ortasında…
~ Azgınlar
~ Cinnet geçiren….
~ Sert yorum
~ Açıklama geldi
~ Duyduğunuza inanamayacaksınız.
~ Şaka değil gerçek
~ Barışmadı, öldürüldü
~ Dolar tarihi bir rekor kırdı
~ İmamoğlu’ndan sert yanıt
~ Benzine yine zam
~ … çıkarma yaptı
~ … sert tepki verdi
~ Açıklamaları kınandı
~ Yangın paniği
~ Şok sözler
~ Uyarıda bulundu
~Dehşet saçtı
~ Dikkat çeken sözler
~ Mesaj verdi
~ İsyan etti
~ Karşı çıktı
~ …. ifadelerini kullandı
~ Tokat gibi yanıt
~ Irkçılıkta son nokta
~ İyi hal indirimi
~ Kadın cinayeti
~ Kahreden haber
~ Artış gösterdi
~ Zirveyi aştı
~ Dikkat
~ Uzmanlar uyarıyor
~ Sürpriz gelişme
~ Bomba itiraf
~ Damga vurdu
~ Önemli açıklama
~ Onu hiç böyle görmediniz
~ İstanbul’da son dakika
~ Uğradı (tecavüz, soygun vb)
~ Anne babalar dikkat
~ Uzmanlar uyarıyor
~ Sular durulmuyor
~ Yandaş
~ Çapulcu
~ Faiz lobisi
~ Erdoğan’dan Kılıçdaroğlu’na cevap
~ Kılıçdaroğlu’ndan Erdoğan’a cevap
~ Altın yükselişte
~ İşsizlik büyüyor
~ Lanetledi
~ Olay tam olarak burada gerçekleşti
~ Flaş flaş flaş
~ Yürek hoplatan anlar
~ Pür dikkat izlerken
~ Yerle bir oldu
~ Küstah sözler
~ Barış zamanı
~ Karanlık eller
~ Yeni Türkiye
~ Büyüyen Türkiye
~ Kadın cinayeti
~ Bebek katili
~ … terörist öldürüldü
~ Deprem değil bina öldürür
~ Ekonomide yeni dönem
~ Son dakika
~ Neler oluyor
~ Şok ,şok, şok
~ …o ilde
~ Yüzünü güldürdü
~ Haddini aştı
~ İşte sonuçlar!
~ Vahşet
~ Sert sözler
~ Şok oldu
~ Kaos
~ Provokasyon
~ Hain….
~ Bölücü terör örgütü
~ Tiyatro oynuyorlar
~ Görülmemiş artış
~ Dikkat tehlike yaklaşıyor
~ Skandal sözler
~ Skandal görüntüler
~ Sevindiren haber
~ Korkutan haber
~ O ilçedekiler dikkat
~ O il…
~ Ev almanın tam zamanı
~ Fiyatlar yine cep yakıyor
~ TÜİK verilerine göre..
~ Dünya bu Türk’ü konuşuyor
~ Uzmanlar uyardı
~ Trafik canavarı yine yollarda
~ Tatilcilerin dönüş çilesi
~ Yine erkek terörü
~ Öğrenciler yine ter döktü
~ Hain saldırı
~ Kahpe saldırı
~ Sürücü dehşeti
~ Yok artık
~ Damga vuran
~ Milyonları ilgilendiren
~ Kritik karar
~ Vakit geldi
~ Kuraklık kapıda
~ Barajlar kurudu
~ Küresel ısınma alarmı
~ Yeni bir virüs mü geliyor?
~ Tünelin sonunda ışık görünüyor
~ Kanseri bitiren ilaç geliştiriliyor
~ Şafak operasyonu
~ Teröristler etkisiz hale getirildi
~ SİHA’lar havadan vuruyor
~ Teröre bir darbe daha
~ Hayat pahalılığı
~ Cinnet geçiren adam eşini defalarca bıçakladı
~ Hunharca katletti
~ Sokak ortasında taciz
~ Kadına şiddet
~ Sokak köpekleri
~ Maganda kurşunu yine can aldı
~ Gizli tanık
~ Suç örgütü
~ Doktora şiddet
~ Yaralar sarılıyor
~ Devlet kucağı
~ Doğu illeri
~ Göç dalgası
~ Mülteciler boğularak öldü,
~ Hırsızlar (vb) sınır tanımadı
~ Gözü döndü
~ Kuduz vakası
~ Deprem alarmı
~ Resmi gazetede yayınlandı
~ Kış kapıda
~ Doğalgaza zam
~ Konut fiyatları
~ Türkiye AB yolunda
~ Diplomasi trafiği
~ Trafik felç oldu
~ Trafik canavarı can almaya devam ediyor
~ Aileler arası husumet ölümle sonuçlandı
~ Mahkemelik oldu
~ Yargıya taşındı
~ Şahlanıyoruz!
~ İddiaya göre…
~ Akıllara durgunluk veren
~ Asırlardır bize yalan söylediler
~ Küstah açıklama
~ Dış güçler
~ Gün geçmiyor ki
~ Etkisiz hale getirildi
~ Hırsızlardan akıl almaz yöntemler
~ Herkes bu habere kilitlendi
~ Cumhurbaşkanı müjdeyi verdi
~ Yeni zamlar yolda
~ Ates yine düştüğü yeri yaktı.
~ Çıkan çatışmada şehit olan…..
~ Rekor kırmaya doymuyor
~ Zam şampiyonu isot oldu
~ Bu gece yarısından itibaren
~ X sayıda terörist imha edildi
~ Mucize olay
~ Trajedi
~ Şehir felç oldu
~ Düğmeye basıldı
~ Ekonomi uçuşta
~ Dehşet saçtı
~ Cesur giyimiyle…
~ Tokat gibi yanıt.
~ İsviçreli bilim adamları
~ Emekliye zam
~ Ermeni lobisinden küstah teklif
~ Ons altın rekoru tazeledi
~ Enflasyon ile mücadele….
~ Şanlı ordumuz….
~ ……inine girdik
~ Gözler kabinede
~ İhracatta rekor kırdık
~ Gabar’da petrol rezervi bulundu
~ Doğalgaz bedava
~ Rusya Ukrayna savaşı
~ Suriyeli genç katledildi
~ Sert sözler
~ Sert dille cevap verdi
~ Kritik zirve
~ Kritik görüşme
~ Terör örgütüne büyük darbe
~ Trafik terörü yine sahnede
~ Zam geliyor
~ Petrol bulundu
~ Yerli otomobil bantta
~ Kişi başına düşen milli gelirimiz artıyor
~ Dolar kritik seviyeyi aştı
~ Doğu kara teslim
~ Yeni yüzyılda uçuyoruz
~ Türkiye şahlanıyor
~ Yanıyoruz!
~ Dolarda yeni rekor
~ Altında sert düşüş
~ Yaptığı ortaya çıktı
~ …….tarih verdi
~ 85 milyon tek yürek
~ Yanıt gecikmedi
~ Derbide olay
~ Kadıköy’de zafer gecesi
~ Şehidimiz var
~ Terör saldırısı
~ Borsa tepetaklak
~ Gereken yapıldı
~ Sonsuzluğa uğurlandılar
~ Görev aşkı
~ Acımasız baba
~ Dış güçlerin kirli planı
~ -25 derecede vatan nöbeti
~ Türkiye tek yürek
~ EYT’lilere şok
~ Benzine gece yarısından itibaren zam bekleniyor
~ Artık o kişiler için geri sayım başladı
~ … sözlerine karşı nasıl bir karşılık vereceği merakla bekleniyor
~ Kavurucu sıcaklar geliyor
~ Kanını yerde bırakmadılar
~ Korkutan deprem
~ Halk sokağa döküldü
~ Deprem riski devam ediyor
~ Ekonomide ferahlık
~ İHA/ SİHA müjdesi
~ Yerli araba üretimi
~ Temel atıldı
~ Yol açılışı
~ Kınadı
~ Başkandan sert uyarı
~ Demokrasiye darbe
~ Halk isyan etti
~ Son dakika
~ Gaz bulundu
~ Petrole zam
~ Dış güçler
~ Canlı yayın
~ Şafak operasyonu
~ Yine it dalaşı
~ Alçak
~ Emekliye müjde
~ Dolar ve altın yükselişte
~ Müjde
~ Balkon konuşması
~ Bir gazeteci daha hapiste
~ Tokat gibi yanıt
~ Tarih verdi
~ Endişeliyiz
İLGİLİ: HABER HAFIZASI YAZI DİZİSİNDE ÖNCEKİ BÖLÜMLER:
Haberlerdeki sayılar ve tarihler unutuluyor, lakaplar hatırlanıyor
Bay Hafıza’dan gazetecilere: Toplum unutkan değil, sadece artık sizin istediklerinizi almıyor
Altan Öymen: Bol bol yazın, haberler unutulmaz ama yayını gecikebilir
Dijital çağda dengbêjlik: Bellek kendini cihazlara teslim etti, divanlar artık çevrim içi
