Tomris Uyar: “İyi bir köşe yazısı nasıl olmalıdır” sorusunu yanıtlayan gazeteci

Milyonlar Tomris Uyar’ı “büyük şairlerin biricik aşkı” olarak tanıdı, gönülleri papatya tarlası gibi etkileyen duyarlı öyküleriyle sevdi. Ancak Uyar, yazı hayatına bir gazeteci olarak başlamış, sessiz ve direngen asiliğini, haber ve yorumlarında sergilemişti.

Edebiyat ve kültürün yanı sıra siyaset ve feminizm gibi konularda da güçlü, pervasız, cesur bir kalemdi Tomris Uyar.  Unutulan bir habercilik biçimi olan “soruşturma” türünde birçok eser vermiş, Madımak Katliamı’ndan genel seçimlere her güncel meseleyi hep bir gazeteci eleştirelliğiyle işlemişti.

Gazetecilik Enstitüsü mezunu Tomris Uyar’ın öykücülük yeteneğinden beslenen üslup akıcılığı, bugünün genç habercilerine, “İyi bir köşe yazısı nasıl olmalıdır” sorusunun da yanıtını veriyor. Ölümünün 20. yıldönümünde Tomris Uyar’ın gazeteciliğini ve köşe yazarlığını hatırlıyoruz.

Tomris Uyar, yazı evrenine ilk adımını bir gazeteci olarak atmıştı. 15 Mart 1941’de dünyaya geldi. İstanbul’da kara kışın kendini iyiden iyiye hissettirdiği bir cumartesi sabahıydı. Ömrünün her gününü cumartesi şenliğinde yaşamak üzere yaşam tercihlerini yapsa da Türkiye’de yaşayan çağdaş bir kadın olarak verdiği mücadele ona acılar ve sıkıntılar da getirdi.

Tomris Uyar, İstanbul İngiliz Kız Ortaokulu’nda ve Arnavutköy Amerikan Kız Koleji’nde eğitimini tamamladıktan sonra yine İstanbul’da İktisat Fakültesi’ne bağlı Gazetecilik Enstitüsü’nü 1963’te bitirdi. Avrupa’da ve Türkiye’de gençlerin sokakta, okulda ve tüm sosyal alanlarda söz sahibi olmaya başladığı, entelektüel burjuvanın bohem bir yaşama daldığı, özgürlük ve mücadelenin fikirlerde ana hatları oluşturduğu bir dönemdi.

Tomris Uyar’ın dergi yılları: Cesur ve zekice yazılar

Tomris Uyar‘ın gençlik yıllarında Türkiye ve dünyada yaşanan dönüşüm, edebiyattan sanat ve siyasete dek her alanı etkiliyordu. İngilizce’yi ana dili gibi konuşan bu genç kadın, en iyi arkadaşı olan kalemini bu dönemde konuşturmaya başladı. Türkiye’de dergiciliğin yükseldiği yıllardı. Tomris Uyar da yeni bir gazeteci olarak, farklı dergiler için kitap tanıtımları, denemeler ve eleştiri yazıları kaleme alarak mesleğe başladı.

Tomris Uyar’ın ilk yazılarında neler mi vardı? Edebiyat, yaşam kültürü, gündem, kadınlık bilinci, toplum eleştirileri, sanat eleştirileri, siyasi bakışlar… Ve tabii öykü denemeleri… 1971 yılında ilk öykü kitabı yayımlanana kadar bu böyle devam etti. Bir gazeteci olarak farklı mecralarda yayımlanan röportaj ve haber yazıları, bilinçli ve meraklı okurların ilgisini çekmişti. Zira onun yaklaşımları, konuların tam da modern Türkiye’nin çağdaş kadınının gözünden ele alınması bakımdan cesur, bilgilendirici ve zekice analizler içeriyordu.

Tomris Uyar’ın katkıda bulunduğu “soruşturmalar”

Tomris Uyar‘ın yazıları, üzerinde düşünülüp araştırılmış konu başlıklarıyla büyük ilgi çekiyordu. Düşünce ve araştırmalarını akıcı üslubuyla ve sıkça “soruşturma” biçimdeki gazete ve dergi dizilerine verdiği katkılarla paylaşıyordu Uyar.

“Soruşturma” türünden ne kastedildiğini örneklerle açıklayalım. Milliyet Sanat dergisinin Eylül 1976’da yayımlanan 198’inci sayısında Tomris Uyar’ın “Edebiyatta Cinselliğin Yeri Nedir?” başlıklı yazısına şu ön bilgiyle yer verilmişti:

• Üç sayıdır yayımlamakta olduğumuz ‘Türk Edebiyatında Seks” konulu araştırmanın hazırlanması sırasında bir de soruşturma düzenlemiş, bazı yazarlarımıza “Edebiyatta cinselliğin yeri nedir?” sorusunu yöneltmiştik. Konuya derinlik getireceğini umduğumuz soruşturmamıza yanıt niteliği taşıyan ilk yazıyı aşağıda yayımlıyoruz.

Bir diğer örnek ise “Dergilerimizin Edebiyatımıza Katkısı” konu başlığı ile Hürriyet Gösteri dergisinin 19’uncu sayısında, Haziran 1982’de yayımlanan Tomris Uyar yazısıdır. Burada da “soruşturma” türüne dair şu not var:

• Günümüzde edebiyat dergilerinin işlevi konusunda yayıncı ve yazar Muzaffer İlhan Erdost’la yaptığımız geniş bir söyleşiyi Ocak 1982 sayımızda sunmuştuk. Bu sayımızda aynı konuda ozan Ataol Behramoğlu’yla konuşmamıza yer veriyoruz. Arkadaşımız Şenay Kalkan’ın Ülkü Tamer, Attila İlhan, Yusuf Atılgan, Tomris Uyar, Selim İleri, Pınar Kür ve Doğan Hızlan’a yönelttiği soruların yanıtları da konunun türlü yönlerini ortaya koymaktadır.

Özetle, o dönemde gazete ve dergilerde yayımlanan soruşturmalar, tıpkı araştırmacı gazetecilik gibi bir habercilik alanı yahut biçimdi. Gazetecilik jargonunda bugün bu kavramı pek işitmesek de bu özgün biçimi; bir tür röportaj, söyleşi dizisi veya görüş anketi olarak tanımlayabiliriz. Tomris Uyar bu türden dizilere verdiği katkılarda, genellikle haber-yorum biçiminde makaleler kaleme almıştı.

Tomris Uyar’ın üslubu: Samimi, bilgilendirici, eğlendirici

Gazetecilik eğitiminin de katkısıyla çok iyi bir analizci ve eleştirmen olan Tomris Uyar, 1976 ve 1985 yılları arasında Elele dergisinde yazı ve söyleşileriyle büyük bir okur kitlesine ulaştı. Pek çok farklı alana ilişkin konuları ele alırken öykücü kalemi, üslubunun akıcılığını sağladı. Bu özellikleriyle Tomris Uyar, bugünün genç gazetecilerine de “iyi bir köşe yazısı nasıl olmalı” sorusunun yanıtını veriyor.

Tomris Uyar, söyleşilerinde samimi ve nabzı diri tutan yazım dili sayesinde sıkıcılıktan uzak, bilgilendirici ve okurken —konu ne olursa olsun— eğlendiren bir üsluba sahipti. Elele dergisi için kaleme aldığı yazı ve söyleşileri, Handan İnci’nin derlediği “Aşkın Yıpranma Payı” (Yapı Kredi Yayınları, 2015) adlı kitapta bulunabilir.

Elele dergisi, Türkiye’de yayımlandığı ilk sayısından itibaren Tomris Uyar’ın yazılarına yer verdi. Elele’de 1976-1985’de Uyar’ın 96 yazı ve 13 söyleşisi yayımlandı.

Tomris Uyar’lı Elele dergisi tabu konuları işliyordu

Elele’yi bilmeyenler için ekleyelim: Bu dergi özellikle ilk 10 yılında, Türkiye toplumu için konuşulması bile tabu olan bekâret, kürtaj, cinsellik gibi kadınları yakından ilgilendiren konuları açıkça ele alıyor ve çok satıyordu. Uyar, bu derginin Nisan 1983 Nisan sayısında şu itirafta bulunuyordu:

• Elele’ye ilk yazdığım günlerde sudan çıkmış balığa dönmüştüm. Bir edebiyatçı olarak kurduğum üslubu, alışageldiğim yazma biçimini sürdürebilecek miyim? “Halka inmek” gibi halkı aşağılayıcı bir tutuma inanmadığımdan acaba okur bana alışabilecek miydi?… Zaman bu kuşkularımın yersiz olduğunu gösterdi…

Tomris Uyar’ın dergi için son yazısı Elele’nin Ocak 1985 sayısında yayımlandı yayımlanır. Dergiden ayrılmasının nedeni Elele’nin yönetim kadrosunu ve yayın politikasını değiştirmesiydi. Toplumun içinde olup bitenden daha uzak, magazin ağırlıklı bir içerik Tomris Uyar’a göre değildi. Zira o, Elele yazılarında orta sınıf aileleri ve çocuklarını, Sağmalcılar Cezaevi izlenimlerini, eşcinselliği, kadın haklarını, gelecek kaygısını, tüketim toplumunu, magazin tutkusunu, göç ve sokak kültürünü ve nice yaşama dair izlenimlerini konu ediniyordu, bir gazeteci gözüyle.

Derginin Aralık 1984 sayısında şu satırları yazdı:

• Elele’ye yazma önerisi aldığım günlerde yazar olarak bir kavşağa geldiğimi düşünüyordum. Ne de olsa gazeteciliğe bulaşıyordum bir anlamda. Bir yazımda belirttiğim gibi sorularla doluydum… En rahat yazılarımı [Elele dergisi okurları] için yazdım…

Edebiyat araştırmacısı ve yazar Handan İnci’ye göre Tomris Uyar’ın Elele’de yayımlanan yazılarının birçoğu, günlüklerinin yer aldığı Gündökümleri kitabıyla paralellik gösterir. Ancak burada Uyar’ın gazeteci kimliği devreye girer ve günlüğündeki karamsar ve samimi dil, bir edebiyat yapıtı değil, karma konuların ele alındığı bir mecmua satın alan okurlarına karşı sorumluluğunun farkında olarak, daha yetkin ve ciddi bir dile dönüşür.

Tüm topluma yayılan bir feminizmi ve hukuku savundu

Gazeteciler arasında, Duygu Asena‘ya dek kadın haklarının bayraktar isimlerden biri Tomris Uyar olmuştu. Her konuya olduğu gibi buna da bir gazeteci eleştirelliğiyle bakabiliyordu. Temmuz 1983’te Hürriyet Gösteri’nin 32. sayısında feminist hareketin ne olduğuna ve Türkiye’de nasıl karşılık bulduğuna dair şu cümleleri kaleme aldı:

• Feminizm sözcüğünden, bütün dünyada kadınlardan yüzyıllardır esirgenen birtakım temel haklar uğruna verilen bir savaşımı anlıyorum. Ne yazık ki toplumumuzda bu kavram kısıtlı bir çevrenin, kentli bir çevrenin jargonunda kalıyor, dişi bir yaklaşım, bir feminizm olarak ortaya çıkıyor. Gözü yaşlı bir tövbekârlık. Feminizmin sınıflarüstü olmada düğümlenen çocukluk hastalığını atlatacağına inanmak istiyorum, ama?

Uyar’ın bu cümlelerdeki eleştirisini anlamak için dönemin arka planını bilmek gerekiyor. Türkiye’de feminizm, 1980’lere dek, görece dar bir çevrede tartışıldı. Pazartesi Yayınları başta olmak üzere pek çok mecrada, entelektüel figürlerin görüş ve düşüncelerine yer veriliyordu. Ancak Eylül Darbesi’nin ardından, 1982-1983 yıllarında feminist hareket, sokakta ve toplumda yerleşebildi. İşte Tomris Uyar, feminizmin “kısıtlı bir çevre” ve kentli bir jargona sıkışıp kalmak yerine tüm topluma nüfuz etmesi gerektiğine inandığından bu eleştiriyi kaleme almıştı.

Tomris Uyar’ın görüşlerine, toplumda ses getiren birçok olayın ertesinde başvuruluyordu. Kaleme aldığı yazılardan biri de Sivas’taki Madımak Katliamı’nı konu alıyordu. Tam 30 yıl önce, 6 Temmuz 1993 tarihinde Milliyet gazetesinde Tomris Uyar’ın şu satırları yer aldı:

• Olayın köktencilerle ya da birtakım değerli insanlara saldırılmasıyla ilgili olmasının verdiği üzüntü ve ürküntü bir yana, Türkiye’nin son aylarda linç düşkünü Teksas kasabasına dönüştürülme çabaları daha da üzücü ve ürkütücü.

Tomris Uyar’ın güncel haberleri konu alan yazıları

Tomris Uyar, gerek toplumda yazar ve aydın kimliğiyle, gerekse modern Cumhuriyet kadını ve gazeteci kimliğiyle görüşleri alınan ve yazı talep edilen bir isimdi. Özellikle gündeme damga vuran konularda söz sahibiydi. Milliyet’te 22 Ağustos 1990 tarihinde Körfez Savaşı’nı yorumlarken şunları yazmıştı:

• Her iki taraf da delilik yapabilecek durumda. Gözden çıkarılan bir nüfusu ortaya atıyorlar. Herkes kendi çıkarlarıyla uğraştığı için tuttuğum bir taraf yok. Ancak yazınsal metin üzerinde bakarsak İkinci Dünya Savaşı’nı örneğin, birbirine düşman olan Alman yazarlar da Sovyet yazarlar da ayni insani temalarla üzerinden gitmişler. Bu da olayın anlamsız olduğunu çıkarıyor ortaya.

Tomris Uyar’ın 18 Nisan 1999’da yapılan genel seçimlerle ilgili 2000’li yıllardan beklentilerini ve günlük analizlerini içeren uzun yazısı ise Varlık dergisinin 1099. sayısında yer bulmuştu:

• … Toplumumuzun yakın geleceği adına pek umut beslemeyenlerdenim. Kendimi bildim bileli, toplumca, ileri atılımlara “henüz hazırlıklı olmadığımız” ama bir gün eninde sonunda olacağımız yollu avuntuyla oyalandım, o kadar ki artık herhangi bir alanda atılacak herhangi bir yeni adım, bir şaşırtı etkisi yaratacak bende.
• … 2000’li yıllar için tek umut, en az yirmi yıllık yitik bir geçmişin deneyimlerinden yararlanılması olabilir. Bunun için de ‘dokunulmazlığı’yla sinirimize dokunanları silip atmamız, seslerini kısmak için hapse attığımız düşün insanlarını geri kazanmamız şart. 2099’da aynı sorunun yine 2100 için sorulmasını istemiyorsak tabii.

Gazeteci ve yazar Tomris Uyar, sözcüklerle direnen, araştıran, ters köşe sorular sormaktan geri durmayan, toplumsal gerçekleri altı kalın çizilmiş başlıklarla gösteren bir üsluba sahipti köşe yazılarında ve röportajlarında. 4 Temmuz 2003 yılında dünyaya gözlerini yumduğunda onlarca öykü, deneme, eleştiri, köşe yazısı ve röportajları okurlarına miras bıraktı. Ölümünün 20. yıldönümünde onu anarken yazılarıyla gönlümüze ektiği papatyalar için Tomris Uyar’a teşekkür ediyoruz.

JOURNO YAZI DİZİSİ: KADIN GAZETECİLER

Duygu Asena: ‘Erkek basınımıza’ karşı kadın gazetecilerin öncüsü

Eleni Küreman: Türkiye’nin ilk kadın foto muhabiri

Vasfiye Özkoçak: İlklerin ve ilkelerin gazetecisi

Sabiha Sertel: Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk profesyonel kadın gazetecisi

Suat Derviş: Kadınların yıldızları gönüllerince seyretme haklarını savunan gazeteci

Semiha Es: Dünyada savaş foto muhabirliği yapan ilk kadın

İlk Türk kadın gazeteci: Selma Rıza

Nezihe Muhiddin: Kadın haklarının ve gazeteciliğin “unutturulan” öncüsü

İBB’ye çağrımız: İstanbul sokaklarında, kadın gazetecinin adı olsun