6 Şubat depremlerinin ardından hırsızlık ve yağma konulu 1 milyon 300 bini aşkın içerik internette paylaşıldı. Hâlâ yayında olan birçok haberin asılsız, yağmacılıkla suçlanan bazı vatandaşların masum olduğu ortaya çıktı. O günlerde yayılan iddialar şimdi fikri takip bekliyor. Konuştuğumuz uzmanlar, bu gibi durumlarda yağma iddialarının nasıl haberleştirilmesi gerektiğini anlattı.

6 Şubat 2023’te 11 ilde onbinlerce can kaybına neden olan depremler bir yanlış bilgi bombardımanını da beraberinde getirmişti. Bu bağlamdaki sorunlardan biri, gazetecilik etiğini ihlal ederek haberleştirilen yağma ve hırsızlık iddialarıydı. Hatalı bir haber diliyle yazılmış, önyargılarla dolu, hatta insanları suça teşvik eden haberlerin de afet sonrasında özellikle sosyal medyada hızla yayıldığını gördük.

Depremden bir hafta sonra 11 ildeki “yağma” ve “hırsızlık” konulu içerikleri arama motorlarında taradığımızda 1 milyon 300 bini aşkın içerik önümüze çıkıyor. Büyük bölümü birbirinin kopyası olan bu içerikleri 3 ana kategoride incelemek mümkün:

1. Yardım araçlarının durdurulup yağmalandığı iddiaları
2. Marketlere ve mağazalara girilerek ihtiyaç dışı malzemelere el konulduğu iddiaları
3. Enkazlara veya tahliye edilen binalara girilerek buradaki değerli eşyaların ve yiyeceklerin çalındığı iddiaları

“Suriyeli” ve “mülteci” vurgusu yapıldı, suç teşvik edildi

İçerik incelendiğinde yağma iddialarının en çok Hatay’dan geldiği, “Suriyeli” ve “mülteci” vurgusunun sıkça yapıldığı görülüyor. “Linç” ve “işkence” kelimeleriyle bunları gösteren videolara da bu içeriklerde bolca rastlanıyor. Yağmacılıkla suçlanan kişilere kolluk kuvvetlerinin yanı sıra halkın ve arama kurtarma ekiplerinin zaman zaman sert müdahalede bulunduğu birçok içerikte belirtiliyor.

9-21 Şubat arasında yayımlanan haberlerden 10’unun haber sitelerine nasıl yansıdığını örnek olarak bu içeriğin sonunda sıraladık. Gazetecilik açısından kimisi doğru, kimisi yanlışlarla dolu olan bu haberlerin yanı sıra, yağma olaylarıyla ilgili kaynaksız olarak yayımlanmış binlerce iddia internete yayılmış durumda.

Gerçekten yağmacı olsun veya olmasın, iddialar teyit edilmeden hedef alınan ve hedef gösterilen çok sayıda insan ve grup oldu. Örneğin Hatay’da depremzede bir genç şiddete maruz kalmış, aileleri için ilaç almaya gittiklerini söyleyen iki kuzen yağmacı diye darp edilmiş, Diyarbakır’dan Adıyaman’a giden 5 kişiye polisin işkence yaptığı iddia edilmişti.

Belki provokasyon, belki etkileşim, belki de başka amaçlarla üretilen yağma ve linç iddiaları, dezenformasyon için de kullanıldı. Mesela Gaziantep’te “yağma yaparken dövülen Suriyeli” diye paylaşılan bir videonun aslında 2022’de çekildiğini ve ilgisiz bir olayı gösterdiğini Teyit saptamıştı. “Yağmacıların son hâli” diye sözde Kahramanmaraş’tan paylaşılan görüntü de Ukrayna’dan eski bir video çıkmıştı.

Yalan haberler tıklandı, “yalancının kâr payı” yanına kaldı

Bir kez daha “yalancının kâr payı” söz konusu… Birçok site o günlerde bol tık alan asılsız yağma haberlerini tepkiler üzerine kaldırdı. Ancak yine de onlarca haber sitesinde bu asılsız iddialara bugün bile rastlanabiliyor. Örneğin Fenerbahçe Spor Kulübü’ne ait yardım TIR’ının yağmalandığı iddiası hızla yalanlanmasına rağmen bugün bile Yeni Şafak, İnternethaber ve Ensonhaber gibi haber sitelerinde bu asılsız iddia yayında.

Vatandaşları doğrudan mağdur eden bu tür asılsız iddialar en vahimi. Ancak yetkililer, o günlerde bu asılsız haberleri kasten yayanlar yerine yine gazetecileri hedef alıyor. Mesela hırsızlık yaptıkları gerekçesiyle Hatay’ın Altınözü İlçe Jandarma Komutanlığı’na götürülen iki kardeşin burada darp edildiği ve 27 yaşındaki Ahmet Güreşçi’nin öldüğü iddiasını haberleştirince Halk TV muhabiri Seyhan Avşar hakkında soruşturma açılmıştı.

Seyhan Avşar: “Aksi ispatlanana kadar herkes masumdur”

Depremden hemen sonra afet bölgesine giden Avşar şunları söylüyor:

• Ülkenin tamamına ateş düştüğü bir süreçte biz gazetecilerde yaşanan trajedinin yanında yıkımın çok olduğu illerde yaşanan sorunları takip ettik. Deprem bölgesinde neler yaşandığını bilmek isteyen kamuoyuna elimizden geldiğince bilgi aktarımı yaptık.
• Özellikle depremin ilk birkaç günü kolluk güçlerine yoğun şekilde yağma ihbarları yapıldığı bilgisini edindik. Aslında bu şaşırtıcı değildi çünkü daha önceki afet durumlarında da benzer yağma olayları yaşanmıştı… Sosyal medyaya düşen bazı görüntüler korkunçtu. Kolluğun yağma yaptığı iddia edilen kişilere şiddetini barındırıyordu. Benim bu süreçte yaptığım haber de yine yağma iddiasıyla gözaltına alınan karakolda işkenceyle öldürülen bir gencin dosyasıydı.
• Masumiyet karinesi, “aksi ispatlanana kadar herkes masumdur” diyor. Kaldı ki masum olmayan birine dahi kolluğun işkence yapma hakkı yoktur. İşkence bir suçtur. Yaşanan işkenceyi de kamu yararına halka duyurmak yine biz gazetecilerin sorumluluğundadır.
• Haberim nedeniyle hakkımda soruşturma başlatıldı. Savcılıkta ifade verdim. Şimdiyse yasal sürecin nasıl işleyeceğini takip ediyorum. Aynı zamanda karakolda işkenceyle öldürülen gencin dosyasını da takip ediyorum.

Yetkililere sorduk, bilgi vermediler

Deprem bölgesinde yaşanan yağma ve hırsızlık olaylarından dolayı kaç kişinin gözaltına alındığını, gözaltına alınanlardan kaçının tutuklandığını, kaçının serbest bırakıldığını, kaçının da adli kontrol şartıyla salıverildiğini, gözaltına alınanlardan kaçının yabancı uyruklu olduğunu, gözaltına alınan yabancı uyruklu varsa kaçının tutuklandığını “bilgi edinme hakkı” çerçevesinde Cumhurbaşkanlığı İletişim Başkanlığı’na (CİMER) sorduk.

Kısa süre sonra, “Başvuru formunda olay istatistiklerine ilişkin talep edilen bilgiler 4982 Sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’nun 7’nci maddesi kapsamına girmektedir” diyen bir ret cevabını yazılı olarak aldık. Bu madde şöyle diyor:

• Bilgi edinme başvurusu, başvurulan kurum ve kuruluşların ellerinde bulunan veya görevleri gereği bulunması gereken bilgi veya belgelere ilişkin olmalıdır. Kurum ve kuruluşlar, ayrı veya özel bir çalışma, araştırma, inceleme ya da analiz neticesinde oluşturulabilecek türden bir bilgi veya belge için yapılacak başvurulara olumsuz cevap verebilirler.

Avşar’ın değindiği fikri takibin önemi bir kez daha ortaya çıkıyor. Depremin hemen ardından yayımlanan haberlere konu olan kişilere neler olduğunu, açıldıysa davaların nasıl geliştiğini, işkence ve linç girişimi iddialarından hukuki bir sonuç çıkıp çıkmadığını gazetecilerin tek tek araştırması gerekiyor.

Yağma iddiaları nasıl haberleştirilmeliydi?

6 Şubat depremlerinin haberlerde nasıl yer aldığını içerik çözümlemesi yöntemiyle inceleyen Muş Alpaslan Üniversitesi İletişim Fakültesi Gazetecilik Bölümü Dr. Öğretim Üyesi Zeynep Zelal Kızılkaya özetle şunları söyledi:

1. Bazı haberlerde kullanılan dil, çaresizlik ve öfke duygularının belirli bir topluluğa yönelmesine neden oldu. Kimi ırkçı politikacılar oluşan öfkeyi göçmen düşmanlığına kanalize etti. Özellikle Suriyeli göçmenlere yönelik üzücü ve hukuk dışı olaylar yaşandı. Hırsızlık ve yağma gibi suçlar isnat edilen kişilerin etnik, dini ve cinsiyet kimlikleri haberlerde belirtilmemeli. Kolluk kuvvetlerinin hukuk dışı, görev ve yetkilerini aşan söylem ve görüntülerinin normalleştirilerek verilmesi de medya etiğine uygun değildir.
2. Tarihte farklı ülkelerde de benzer durumlar görülmüştür. Örneğin 1923’te Japonya’da meydana gelen Büyük Kanto Depremi’nde toplumsal öfke, bilinçli bir şekilde Koreli ve Çinli göçmenlere yöneltilmişti. Böyle örnekler varken siyasilerin ve medya profesyonellerinin çok daha dikkatli bir dil kullanmaları gerekir.
3. Hakikatin çarpıtılması kriz dönemlerinde çeşitli çıkar gruplarının işine yarar. Çünkü gerçekliği bir kere çarpıtırsanız onu düzeltmek çok kolay olmaz. Dezenformasyon özellikle yabancı düşmanlığından ve toplumsal çatışmalardan beslenen çeşitli siyasi grupların işine yarar. Olağanüstü dönemlerde toplumsal öfke ve üzüntüyü yanlış yere kanalize ederek gerçekliğin üzeri örtülmeye çalışılır. Afet dönemlerinde medyanın doğru, tarafsız ve ötekileştirmeyen bir dili kullanması gerekir.

Gazeteciler depremzedelerin psikolojisini unutmamalı

Depremi yaşamayanlar, haftalarca tüm ülkeyi sarsan bu travmatik afetin etkisini daha çabuk atlatıyor. Gazeteciler, depremi bizzat yaşayanların aylar ve hatta yıllar sonra bile bu travmadan kurtulamamış olabileceğini hesaba katmalı.

Bu farkındalığın önemini vurgulayna psikolog Merve Nur Çelik; yağma, linç ve işkence videolarının kalıplaşmış önyargıları beslediği uyarısını yapıyor. Bu tür haberler yazılırken hukuk sisteminin varlığının unutulmaması, vatandaşların sakin ve mantıklı çözümlere yöneltilmesi gerektiğini belirten Çelik şu tavsiyelerde bulunuyor:

• Medyanın bir bilgiyi olabilecek en güvenilir bir şekilde, dramatize etmeden aktarması hem depremzedeler hem de seyirci olan herkes için daha doğru olacaktır. Bu dili kullanırken netlik ve sadelik esastır.
• Özel hayatın gizliliği, kişisel verilerin korunması gibi kişisel hakların yanında, etik boyutta haber öznesinin göz ardı edilerek oluşturulabildiği, herhangi bir süzgeçten geçmeden yayılarak iddiaların afetin yönetimini zorlaştırabildiği görülüyor.
• Kaynağı doğrulanmayan bilgilerin toplumda bırakacağı etkiler düşünülmeden yapılan habercilik veya paylaşımlar tüm toplumun toparlanmasını geciktirebilir. Afet gibi toplumu içten içe tedirginliğe sürükleyen durumlar stres yaratır. Stres ve diğer faktörler belli bir süre sonra depresyon veya anksiyete gibi psikolojik bozukluklara yol açabilir.
• Depremzedeler, acil yardıma ihtiyaç duymasalar bile güvenilir bir destek arayışı içine girebilirler. Depremin evleri yıkması gibi fiziksel sonuçları daha kolay kabullenilebilir. Yağma gibi toplumdan ve insandan kaynaklanan sonuçlar ise ağır bir güven problemine yol açar (Bkz. TSSB). Güven ve inanç ömür boyunca yavaş yavaş inşa edildiğinden, ortaya çıkan âni değişime aynı hızla uyum gösterebilmek insan psikolojisi için çok zordur. Belli bir zaman verilmesi, aynı güvenin yeniden inşa edilmesi için büyük önem arz ediyor.

Yağma konulu haberlerden 10 örnek

9 Şubat tarihli olay

Habertürk	Sözcü	İHA	Vatan	Cumhuriyet	Ensonhaber
Adana’da boşaltılan binadan hırsızlık yapan 6 şüpheli yakalandı	Deprem sonrası boşaltılan binada hırsızlık yapan 6 şüpheli yakalandı	Adana’da depremi fırsat bilen 6 hırsızlık zanlısı suçüstü yakalandı	Adana’da depremi fırsat bilen 6 hırsızlık zanlısı suçüstü yakalandı	Deprem sonrası boşaltılan binada hırsızlık yapan 6 şüpheli yakalandı	Adana’da depremden faydalanmak isteyen 6 hırsız, boş evleri talan etti

10 Şubat tarihli olay

DHA	Habertürk	Sondakika	Sabah	Mynet
Antakya’da hırsızlık şüphelisine vatandaştan sert tepki	Antakya’da hırsızlık şüphelisine vatandaştan sert tepki	Antakya’da hırsızlık şüphelisine vatandaştan sert tepki	Antakya’da hırsızlık şüphelisine vatandaştan sert tepki	Hatay’da mağazaya hırsızlık için giren kişiyi arama kurtarma ekibi yakaladı

12 Şubat tarihli olay

Hürriyet	Yeniçağ	Sondakika	Haberler	AA	Habertürk
Kırıkhan’da 5 yağmacı ve hırsız tutuklandı	Kırıkhan’da 5 yağmacı ve hırsız tutuklandı	Kırıkhan’da 5 yağmacı ve hırsız tutuklandı	Kırıkhan’da 5 yağmacı ve hırsız tutuklandı	Yağma ve hırsızlık şüphesiyle 5 kişi tutuklandı	Yağma ve hırsızlık şüphesiyle 5 kişi tutuklandı

12 Şubat tarihli bir başka olay

DHA	Habertürk	NTV	Polishaberleri	Yeni Akit
Adana’da deprem fırsatçısı 32 hırsız yakalandı	Adana’da deprem fırsatçısı 32 hırsız tutuklandı	Depremzedelerin malzemesini çalan 32 kişi tutuklandı	Adana’da deprem fırsatçısı 32 hırsız tutuklandı	Adana’da deprem fırsatçısı 32 hırsız tutuklandı

12 Şubat tarihli üçüncü olay

Sondakika	Haberler.com	Yeni Akit	Yeşil Gazete	Türkiye
Hatay’da yağma yapıp Adana’ya dönen 8 kişilik grup, Ceyhan gişelerde gözaltına alındı	Hatay’da yağma yapıp Adana’ya dönen 8 kişilik grup, Ceyhan gişelerde gözaltına alındı	Yağma yapıp dönen 8 kişilik grup yakalandı	Hatay’da yağma yapıp Adana’ya dönen 8 kişilik grup, Ceyhan gişelerde gözaltına alındı	Adana’da suç örgütüne operasyonu: 8 kişi tutuklandı

13 Şubat tarihli olay

AA	Memurlar.net	Türkiye	Posta	Hürriyet
Adana’da deprem bölgelerinde hırsızlık yapan10 şüpheli tutuklandı	Adana’da deprem bölgelerinde hırsızlık yapan10 şüpheli tutuklandı	Adana’da deprem hırsızlarına af yok! 10 zanlı tutuklandı	Hırsızlara geçit yok! 10 zanlı yakalandı	Deprem bölgesinde hırsızlık yapan 10 kişi yakalandı

15 Şubat tarihli olay

Yeniçağ	Serbestiye	Tele1	BirGün	Gazete Duvar
Yağmacı diye sopalarla dövdükleri kişi depremzede çıktı	“3-4 farklı yerde hiç sorgusuz sualsiz darp edildik”	Yağmacı diye sopalarla dövdükleri kişi depremzede çıktı	İktidarın kendisine olan öfkeye kılıfı	“Polis tarafından dövüldük, yağmacı olmadığımız anlaşılınca bırakıldık”

18 Şubat tarihli olay

NTV	DHA	Habertürk	Posta	Türkiye
Deprem bölgesinde hırsızlık yapan 12 kişi yakalandı	Deprem bölgesinde hırsızlık yapan 12 kişi yakalandı	Deprem bölgesinde hırsızlık yapan 12 kişi yakalandı	Hırsızlara geçit yok! 12 kişi yakalandı	Adana’da depremzedelerin arabalarını çalan 12 kişi yakalandı

20 Şubat tarihli olay

Mezopotamya Ajansı	Doğru Haber	Oda TV	Gerçek Gündem	Rudaw
Deprem bölgesinde 3 kişi işkence ile katledildi	Aman dikkat! “yağmacılar övülerek öldürüldü” iddiası	Deprem bölgesinde bir grup, yağmacı oldukları iddia edilenleri döverek öldürdü	Hatay’da yağmacı oldukları iddiası ile 3 kişi dövülerek öldürüldü	3 kişi dövülerek öldürüldü

21 Şubat tarihli olay

T24	Hürriyet	Yeni Şafak	Milliyet	Cumhuriyet
Deprem bölgesi Hatay ve Adana’da yağma ve hırsızlığa 93 tutuklama	Deprem Bölgesi Hatay ve Adana’da yağma ve hırsızlığa 93 tutuklama	Deprem Bölgesi Hatay ve Adana’da yağma ve hırsızlığa 93 tutuklama	Deprem Bölgesi Hatay ve Adana’da yağma ve hırsızlığa 93 tutuklama	Deprem bölgesinde yağma ve hırsızlık olayları 93 kişiye tutuklama

JOURNO’DA DAHA ÖNCE: DEPREM HABERLERİ

Gazeteciler anlatıyor: Depremde kaybettiğimiz 17 meslektaşımıza borcumuz fikri takip

İmamoğlu’nun esnaf ziyaretinden geriye kalan: ‘Yalancının kâr payı’